Phước Quế Publications

PHẦN HAI

TÂM THANH TỊNH

27

Tâm Thanh Tịnh

Tâm là căn bản, luôn luôn hiện hữu trong mọi hoàn cảnh. Muốn có chuyện gì xảy ra trong khoảng khắc này thì phải có tâm hiện diện. Có tâm thì mới có cái này, tức là sự việc đang diễn biến bây giờ.

Đây là cốt tủy của lời Phật dạy: “Vạn vật đều từ tâm mà ra. Biết nói và hành động từ một tâm thanh tịnh là an lạc.” Con người có làm được chuyện đó không? Thế nào là tâm thanh tịnh?

Bất luận ở hoàn cảnh nào cũng có tâm thanh tịnh. Có buồn, giận, vui, hối tiếc thì tâm thanh tịnh cũng quét sạch hết mà chẳng giữ lại dấu vết gì. Trong tâm không có gì để ngăn trở cảm xúc nên nó không bị vướng mắc mà tự do di động rồi phân tán đi.

Có một câu chuyện kể một thiền sư khi vợ chết đã khóc ròng. Đệ tử thấy thế rất đỗi ngạc nhiên. “Thầy đã giác ngộ sao còn khóc?”

Thiền sư đáp hồn nhiên, “Ta sẽ nhớ bà ấy lắm.”

Thật ra đệ tử cho rằng thầy của họ không còn là người bình thường với những cảm xúc bình thường. Nhiều người có ý tưởng sai lầm rằng một khi giác ngộ rồi thì không còn cảm xúc mạnh nữa. Nghĩ như thế chỉ là ảo tưởng. Vì sao giác ngộ rồi thì không còn tình cảm bình thường của con người nữa?

Với tâm thanh tịnh, tình cảm con người không thay đổi. Có làm gì với những tình cảm đó không mới là đáng kể.

Đức Phật cũng đã có nói, “Tất cả đều từ tâm. Nói và hành động từ tâm động loạn là phiền não.” Như thế nghĩa là sao?

Tâm động loạn vỡ vụn, không thuần nhất nên nhìn mọi sự việc qua những cặp đối đãi: người và ta, cái này và cái khác. Đó là tâm bình thường của con người. Tư tưởng và tình cảm cũng phát hiện trong tâm vọng động như trong tâm bình thường. Nhưng thay vì để chúng sinh ra rồi tự hủy diệt, người ta bám giữ lấy chúng, tạo dựng nhiều cơ cấu chung quanh rồi đồng hóa với chúng và đem chúng ra mà trưng bầy. Nói một cách khác, tâm động loạn tự tách rời ra khỏi cái toàn bộ mà lập riêng một bản ngã rồi cứ thế mà mãi vướng mắc trong tham, sân, si. Đức Phật gọi tâm đó là tâm phiền não.

Thiền là để tìm hiểu tâm động loạn từ đâu mà có, để nhìn thấy trong từng khoảng khắc một sự vật diễn tiến ra sao mà không nắm giữ, để thấy rõ rằng muốn điều khiển tình thế thì chỉ tự tạo đau khổ. Cái thấy biết đó là sự thể hiện của tâm thanh tịnh.

Bao giờ cũng chỉ có lúc này, cũng chỉ có những sự việc đang xảy ra trong lúc này. Thiền là có ý thức về những sự việc đang diễn tiến trong tâm bây giờ.

Trong phiền não, bất luận loại nào – sợ hãi, giận hờn, cô đơn, buồn bã, phiền muộn – đều có níu kéo. Có nhìn thấy níu kéo thì mới có thể buông bỏ.

Thiền là như thế. Lúc ngồi thiền, nhiều tư tưởng lúc thì ghê rợn lúc thì kỳ diệu cứ đến quấy nhiễu. Thông thường người học thiền liền bám theo, tạo thành những thế giới riêng trong tâm. Đây là tâm động loạn mà Đức Phật đã nói đến. Thiền chỉ là để nhìn thấy thói quen này của con người.

Một sai lầm khác của tâm động loạn là có ý tưởng phải buông bỏ, cứ như buông bỏ là một hành động có chủ ý. Nhưng không phải. Buông bỏ là một hành động tự nhiên như đi ngủ. Con người u mê nên cố tình buông bỏ những tư tưởng, cố tình điều khiển quá trình buông bỏ. Không thể được. Không thể tự ép mình rơi vào giấc ngủ hay tự ép mình thức giấc.

Chỉ cần thấy là buông bỏ được. Thật vậy, thấy đã là buông bỏ, là không nắm giữ rồi.

Tâm đã luôn luôn ở ngay đây. Chỉ cần chân thật với chính mình.

Có thể thanh tịnh và giải thoát tức thì. Chỉ cần nhìn thấy và không can thiệp vào.

28

Công Việc Hoàn Tất

Vào những ngày thanh bình tiết trời êm ả trong hai tuần lễ trước ngày đông chí, người ta thường suy gẫm về năm đã qua và về những khía cạnh sâu sắc hơn của đời người.

Trong bài thơ “Những ngày thanh bình”,[1] thi hào Walt Whitman gợi hình ảnh phong phú của mùa đông và dùng những từ ngữ bóng bảy để tả những ngày hạnh phúc an bình ở cuối đời một người đã sống trọn vẹn.

Bài thơ của Whitman mang tựa đề “Cát ở tuổi 70”[2] được trích từ một đoạn của cuốn Lá Cỏ[3]. Whitman viết cuốn sách này khi đã cao niên nhưng bài thơ được viết cho độc giả mọi lứa tuổi. Như thi nhân đã nhận xét, tuổi trẻ thật thần tiên nhưng tuổi trung niên cũng vậy, tuổi ấu thơ cũng thế, và cả tuổi già nữa. Tuổi nào cũng thật đẹp, thật kỳ diệu. Chỉ trong vài hàng thơ ông đã diễn ý một cách tuyệt vời:

Không phải may mắn trong tình yêu,

Tiền tài hay danh vọng,

Vinh quang nơi chiến trường hay chính trường

Ở tuổi trung niên.

Nhưng khi tuổi già đến

Và mọi đam mê đã lắng dịu

Như bầu trời chiều đầy sương mù nhuốm đủ mầu rực rỡ

Như thân xác nghỉ ngơi trong làn không khí thơm mát

Như ánh sáng ban ngày trở nên êm dịu hơn

Và trái táo trên cây thật chín mùi

Thì những ngày hạnh phúc nhất

Thanh tịnh nhất đã đến.

Người ta mãn nguyện không phải vì có tình yêu, giầu sang, vinh quang ở tuổi trung niên. Tuy vậy Whitman vẫn ca tụng những quãng đời khi con người còn mải mê tính chuyện tương lai, tích tụ tài sản, quyền thế và danh vọng. Những gánh nặng này đều lý thú cả.

Tuy nhiên Whitman không quên nhắc nhở rằng vào cuối đời người ta vẫn tìm được những điều đẹp đẽ và đáng quý. Cứ quay về quá khứ mà nhìn lại quãng đời sôi nổi hay cứ nghĩ tuổi già là ghê gớm đáng sợ là đã bỏ qua nhiều điều có giá trị.

Khi còn trẻ thì lo xếp đặt mọi chuyện, nào học hành, sự nghiệp, lập gia đình, nuôi con cái. Tương lai rồi sẽ ra sao? Cái gì quan trọng nhất? Làm sao để tự định hướng? Đó là thời kỳ đặt vấn đề, bổn phận, trách nhiệm. Nhưng khi cuộc đời tàn, mọi chuyện đều đã được giải quyết xong, bất luận thỏa đáng hay không, đã đến lúc phải an tịnh như trái táo chín còn lủng lẳng trên cành cây.

Người Pháp có thành ngữ, la chose bien faite – một việc đã hoàn tất tốt đẹp, hay một cuộc đời đã sống trọn vẹn. Thiền đi vào tận trung tâm của cùng một vấn đề, là sống trọn vẹn, sống đẹp, sống với hết lòng mình.

Suốt cuộc đời, người ta bị vướng mắc trong hết sự việc này đến sự việc khác, hối hả vượt qua nhiều giai đoạn nên không có thời gian nghỉ ngơi trong ánh sáng êm dịu và làn không khí thơm mát của buổi chiều tàn. Cho nên bỏ lỡ dịp sống trọn vẹn.

Tài tử điện ảnh Anh Quốc Peter O’toole có kể lại một hôm tiệm giặt ủi gửi trả lại ông chiếc áo choàng hấp tẩy sạch sẽ với hàng chữ, “Chúng tôi rất băn khoăn khó chịu khi phải trả lại một việc hoàn tất không được toàn mỹ.”

Làm người thì phải xử sự như vậy. Không có nghĩa là phải hoàn toàn hay phải làm công việc nào cũng hoàn hảo nhưng điều đáng quan tâm là phải cố gắng hết sức mình.

Thiền là làm gì, dù sang hay hèn, cũng phải cố gắng hết sức mình trong từng giây từng phút một, từ đầu đến cuối, cho nên trong mỗi khoảng khắc công việc đã được hoàn tất rồi. Thiền không phải là đi tới một điểm nào trong tương lai. Không có chuyện đó, không có bảo đảm sống đến già. Chỉ có sống trọn vẹn trong từng khoảng khắc, đặt hết tâm ý vào giây phút hiện tại mà làm việc, nhưng không mong chờ kết quả nào cả.

Muốn sống trọn vẹn như thế thì phải biết thiêu đốt cuộc đời trong từng khoảng khắc một. Như thế là hòa mình với đối tượng, với bất cứ việc gì mình đang làm.

Dần dà có làm gì cũng là một phần của cuộc đời vì nó đã nằm trong bàn tay, trong xương tủy rồi nên không cần phải cố gắng nữa.

Như Whitman đã diễn tả, sống một cuộc đời trọn vẹn như vậy là mở rộng cánh tay mà ôm lấy tất cả: cả đau buồn, vui sướng, kỳ diệu, những năm mong chờ, những năm quyền thế, những thời học hỏi. Tất cả ở đó thể hiện ngay tại đây bây giờ trong đời người.

Sống qua cuộc đời rồi bước vào tuổi già, bây giờ là lúc có thể lặng yên suy nghĩ về những điều đã học hỏi. Cho nên tuổi già vẫn là lúc có thể phát sinh những sự việc mới.

Một khi đã sống trọn vẹn trong từng giây phút thì bằng lòng với sự đóng góp của mình mà không trông chờ vào ai hay cái gì ở bên ngoài đem đến để mình được đầy đủ. Đã sống được như thế thì không còn “bên ngoài” vì lúc ấy không còn “cái tôi” nào trói buộc được nữa.

29

Biến Đổi Tâm

Thiền là để tâm hoàn toàn biến đổi. Dĩ nhiên dù có thiền hay không mà biết sống trọn vẹn trong từng giây từng phút thì con người cũng hoàn toàn biến đổi. Nhưng nếu không chú ý đến sự kiện mình thay đổi ra sao thì khó mà giác ngộ được.

Người ta thường nghĩ rằng muốn sống một cuộc đời đầy đủ thì phải đặt mục tiêu. Áp dụng trong thiền thì mục tiêu là sự giác ngộ. Nhưng thiền không phải là đặt một mục tiêu rồi đem hết tâm trí và thời gian ra để đạt nó. Người ta nghĩ như vậy nhưng có làm thế thì chỉ gây thêm rắc rối mà thôi.

Thiền là thoát khỏi mọi trói buộc, là bước vào từng khoảng khắc mà nhìn thấy sự việc đang phơi bầy, trước khi bắt đầu giải thích và đặt giả thuyết.

Có một câu chuyện theo truyền thống Lão giáo làm nổi bật điểm này. Một người tên Tăng Xương muốn trở thành người bắn tên giỏi nhất thiên hạ nên bỏ đi tìm thầy để học. Thầy dậy giỏi nhất là Ngụy Phi.

Việc đầu tiên Ngụy Phi dạy Tăng Xương là không được chớp mắt. Tăng Xương tập nằm dưới khung cửi của vợ mắt dương lớn để mặc bụi bậm rơi vào. Cuối cùng khi một con nhện giăng tơ trên mi mắt của Tăng Xương thì hắn biết mình đã thành công. Tăng Xương kiêu hãnh đến gập thầy để khoe. Ngụy Phi lần này dạy Tăng Xương nhìn những sự vật cho đến khi nào đứng cách 100 bước mà có thể nhìn được mọi chi tiết li ti trên một lá liễu. Lúc ấy Tăng Xương mới có thể học bắn. Tăng Xương luyện tập nhiều năm dưới sự chỉ dẫn của Ngụy Phi và cuối cùng bắn rất điêu luyện. Hắn đi khoe tài khắp nơi, để những ly nước đầy trên khủy tay trong khi bắn cả trăm tên vào một lá liễu đặt ở cách một trăm bước mà không làm đổ một giọt nào.

Nhưng Tăng Xương vẫn chưa đạt được mục đích là người bắn giỏi nhất thiên hạ. Có một người vẫn chiếm ưu thế. Đó là Ngụy Phi, thầy của Tăng Xương. Dù tài năng của Tăng Xương có ngang ngửa bằng Ngụy Phi, thầy còn sống thì trò không thể vượt mặt.

Một hôm Ngụy Phi đi vào một cánh đồng thì Tăng Xương đã nằm rình sẵn từ trước liền bắn một mũi tên nhắm tim thầy mình. Nhưng Ngụy Phi đã biết ngay nên liền nhanh nhẹn rút một cây tên bắn chặn tên của Tăng Xương ngay trên không trung. Một trận chiến kỳ lạ xảy ra sau đó. Tăng Xương cứ bắn một tên thì Ngụy Phi lại trả đũa bằng một tên khác cho đến khi Ngụy Phi hết tên thì Tăng Xương bắn vào tim Ngụy Phi. Ngụy Phi liền bẻ một cành cây nhỏ gần kề và dùng nó để làm chệch tên của Tăng Xương xuống đất.

Đến lúc đó thì cả thầy và trò cùng phục tài nhau nên chạy lại ôm chầm lấy nhau. Tuy nhiên, Ngụy Phi thấy rõ mình gập nguy nên báo cho Tăng Xương biết có một thầy giỏi hơn mình nhiều tên Cảm Ứng.

Tăng Xương liền đi tìm Cảm Ứng. Sau khi lặn lội ở nhiều phương trời xa lạ, cuối cùng Tăng Xương cũng tìm ra Cảm Ứng trong một hang động trên núi cao. Cảm Ứng đã nhiều tuổi, trông già hơn tất cả những người Tăng Xương đã gập. “Tôi đến để xem tôi có thật sự bắn tên giỏi như mình nghĩ không.” Tăng Xương gầm lên. Hắn cầm cung gắn một mũi tên rồi bắn trúng một con ngỗng đang bay cao trên đầu. Cảm Ứng không tỏ gì là kinh ngạc, nhẩy lên một phiến đá chơi vơi cả mấy trăm thước trên cái đèo rồi gọi Tăng Xương theo mình lên đó. Quá kiêu ngạo để từ chối, Tăng Xương cũng nhẩy lên phiến đá nhưng liền cảm thấy chóng mặt và đầu quay cuồng. Hắn đành quỳ rồi bò xuống khỏi phiến đá.

Trong khi chưa hoàng hồn thì Tăng Xương thấy Cảm Ứng lấy ngón tay chỉ một con chim đang bay tít cao trên trời trông chỉ bằng một hạt mè. Hắn cũng nhận thấy rằng Cảm Ứng không có cung. Vậy mà ông lão vẫn lắp một chiếc tên vô hình lên rồi bắn nó đi. Sau một tiếng gió thổi, cái tên vô hình chúng đích và hạ rớt con chim.

Tăng Xương thấy ngay mình còn phải học hỏi nhiều. Câu chuyện không kể Tăng Xương phải học những gì, nhưng sau 10 năm học với Cảm Ứng, Tăng Xương trở về làng cũ. Ai cũng nhớ đến thái độ kênh kiệu và khinh người của Tăng Xương nhưng bây giờ hắn đã hoàn toàn thay đổi, không còn tự cao tự đại nữa, và cũng không còn đeo cung nỏ nữa. Trong làng ai cũng thấy Tăng Xương đã học đuợc một điều gì rất thâm thúy. Họ chờ hắn trổ tài vì thế nào hắn cũng sẽ bắn tên cho mọi người xem.

Nhưng Tăng Xương chẳng bao giờ khoe tài của mình nữa. Tuy vậy tài của hắn vẫn được đồn đại rất xa. Ít lâu trước khi chết, trong một dịp viếng bạn, Tăng Xương thấy một cái cung ở góc nhà thì hỏi, “Cái món đồ ở góc kia bạn gọi là gì và nó dùng để làm gì vậy?” Người bạn đáp, “Bây giờ tôi mới thấy bạn thật là người bắn cung giỏi nhất trên trần gian này bởi vì bạn đã quên cả tên và công dụng của cái cung.”

Sau đó ít lâu Tăng Xương mất đi. Người ta nói rằng sau đó trong làng những họa sĩ quăng bỏ cọ vẽ và thợ mộc xấu hổ khi người ta bắt gập họ với cây thước.

Câu chuyện cố tình không cho người nghe biết lý do khiến Tăng Xương đã hoàn toàn thay đổi bởi vì sự thật là chẳng ai biết. Điểm then chốt phải hiểu là không thể chỉ vào sự việc rõ ràng nào đã thay đổi tâm tính Tăng Xương.

Tăng Xương nhìn thấy và hiểu được rằng chẳng có sự việc gì bên ngoài để đạt cả. Hắn nhận định được rằng thực tại luôn luôn ở ngay đây. Cái cần phải nắm vững là cuộc đời mình đang sống tại đây trong từng khoảng khắc hiện tại. Tăng Xương buông bỏ ham muốn, khát vọng để trở thành một con người đặc biệt.

Tới một lúc nào, người tập thiền cũng như Tăng Xương hiểu rằng thiền là để giải thoát tâm, chứ không phải để vướng mắc trong mục tiêu, tư tưởng hay sự kiêu hãnh. Cũng không phải để từ bỏ cuộc đời hay các mục đích ở đời mà để không còn níu kéo, để sống bình thường nhưng thong thả, không bị những sự việc nghe thấy, nhìn thấy hay sờ mó lôi cuốn.

Còn có tâm của Tăng Xương thời trẻ thì còn chẳng hiểu gì về giáo lý hay thực hành thiền mà vẫn theo lối sống tham lam níu kéo thông thường.

Phải luôn luôn tự nhắc nhở đến hoàn cảnh đang sống và quan sát cái tâm hay phân biệt và phê phán mà nhận thức rằng chính vì nó thiên vị nên mới gây phiền não hoang mang.

Có biết tâm mình tham lam, sợ hãi, níu kéo mới thay đổi và thoát khỏi khổ đau.

30

Sự Thật Không Có Gì Đặc Biệt

Khó mà diễn tả được trọn vẹn sự thật. Thường thường khi người ta nói về một vấn đề gì thì sự kiện được trình bầy rõ ràng mạch lạc. Nhưng nói về pháp thì không giản dị như vậy. Cái gì về pháp con người cũng đã biết cả rồi. Những tiếng được dùng chỉ để nhắc nhở đến những sự việc họ đã thấy biết nhưng lâu ngày nên đã quên. Có khi nghe giảng pháp xong, người nghe không còn nhớ lại được gì nhưng vẫn có cảm giác mình đã thu thập được rất nhiều. Giáo pháp là để nhớ lại những sự việc không thể diễn tả được bằng văn tự, không thể hiểu, không thể khái niệm hóa nhưng lại chỉ nhìn thấy được trực tiếp.

Có hai thiền sinh nói chuyện với nhau. Người thứ nhất nói, “Thiền thật khó, phải tự kiểm soát mình đêm ngày.” Người thứ hai đáp, “Không đúng. Thiền tự nhiên và dễ dàng, như nước chảy tự tìm lấy chỗ thấp.”

Thiền sinh thứ nhất tin rằng mình đúng nên đến hỏi thầy để được chứng thực. “Thiền thật khó. Phải cố gắng và kỷ luật nhiều. Phải không ạ?”

Thầy nhìn trò rồi nói, “Đúng vậy.”

Vui mừng rằng thầy đã xác nhận sự hiểu biết của mình về thiền, thiền sinh thứ nhất đi tìm bạn để khoe. “Thầy đồng ý với tôi.”

Thiền sinh thứ hai nghĩ, “Sao thế được? Thiền không khó khăn gì.” Rồi đi tìm gập thầy mà hỏi, “Thiền không khó, giống như mùa thu lá lìa cành, phải không ạ?”

Người thầy đáp, “Đúng vậy.”

Người phụ tá thiền sư có chứng kiến cả hai buổi gập mặt, không chịu nổi liền đến chất vấn thầy. “Thầy đồng ý với thiền sinh thứ nhất rằng thiền khó nay lại đồng ý với thiền sinh thứ hai là thiền không khó. Thế nghĩa là thế nào? Thiền không thể vừa dễ vừa khó.”

“Đúng vậy.” Thiền sư đáp.

Phải hỉểu câu chuyện trên như thế nào đây? Không lẽ đó là một câu chuyện ngớ ngẩn, mâu thuẫn, không có nghĩa lý gì?

Vấn đề là con người nghĩ mình phải nắm lấy sự việc thì mới được. Còn nghĩ như thế thì không thể nào hiểu được dụng ý của câu chuyện, là không thể nào diễn tả hay nắm lấy thực tại được mặc dù lúc nào nó cũng ở ngay trước mắt.

Nghe kể chuyện thì dễ hiểu hơn là chỉ nhìn thôi. Cho nên người ta mới khéo xếp đặt cả thế giới vào trong tâm, nhất định rằng sự việc phải như thế này thế kia. Nếu có khác thì lại cho là lố bịch. Cứ hành xử như thế thì chẳng thể nào nhìn được thực tại.

Phải thôi tìm kiếm một sự vật gì đặc biệt (một khái niệm, một giáo lý, một giải đáp) với hy vọng nó đem lại cho mình sự giải thoát. Nắm giữ cái gì thì cũng là rút nó ra khỏi cái toàn bộ. Không thể nào mà tìm được Sự Thật trong phạm vi của những tư tưởng và tin tưởng.

Con người sống bằng kinh nghiệm, không bằng lời giải thích. Dù có muốn chia sẻ kinh nghiệm của mình với người khác cũng không được. Muốn cùng kinh nghiệm một buổi chiều tàn với ai thì bàn cãi về buổi hoàng hôn thật vô ích. Chỉ đứng cạnh người đó và cùng ngắm mà không cần nói lời nào.

Thiền sư nào tin rằng lời mình giảng là sự thật thì đều sai lầm. Một khi thiền sinh nắm giữ niềm tin đó rồi thì thiền sư không thể nào lấy lại được và khiến thiền sinh không được nếm mùi tự do.

Cuối cùng thì phải từ bỏ ý tưởng rằng có một khái niệm, tư tưởng, tin tưởng, tôn giáo, lối trang phục, cách cư xử đặc biệt nào có thể đưa người ta đến Sự Thật. Không thể đồng hóa với ai để hòng mong được giải thoát, được đầy đủ. Có thế mới có thể bước vào khoảng khắc hiện tại tràn đầy sức sống và hoàn toàn tỉnh thức.

31

Tâm Vô Ngã

Tập thiền là tập phát triển một cái tâm toàn diện, không phân biệt, không chỉ nhìn một phần mà bỏ quên toàn bộ, bởi vì vạn vật nằm trong đó và được cái toàn bộ đó nuôi dưỡng. Tâm toàn diện đó còn được gọi là tâm vô ngã.

Không phải cứ thiền, nghe giảng pháp, đọc kinh sách Phật, hay tự xưng là Phật tử mà tự nhiên có được tâm đó. Phải cố gắng cho đúng cách mới được. Không phải cố gắng ra “bên ngoài” để sửa đổi cái thế gian liên tục thay đổi mà là nhìn xâu vào chính cuộc đời mình và tâm mình để tìm hiểu khó khăn và hỗn loạn từ đâu đến.

Tất cả giáo lý và phương pháp của đạo Phật đều tập trung vào vấn đề bản ngã. Cho nên thiền là một phương pháp rất thực dụng giúp con người nhìn thấy rằng bản ngã – “cái tôi” - chỉ là một ảo tưởng. Phải quan sát rồi suy gẫm về tất cả những sự việc mình đang làm.

Vần đề của con người không ở thế giới bên ngoài, không phải là chuyện sửa đổi một hoàn cảnh đặc biệt nào cả, mà là quan sát tâm trạng của mình.

Có một câu chuyện kể một thiền sư hết mực khen ngợi một môn đệ. Nhiều người thắc mắc muốn biết tăng sĩ này có gì đặc biệt. “Hãy theo tôi.” Thiền sư nói rồi đưa họ về nơi các tăng sĩ ở. Ông gõ cửa một căn phòng. Từ bên trong nghe tiếng bút được ném xuống, nhiều trang giấy lật, một cuốn sách đóng lại rồi tiếng chân người. Cửa mở và một chàng trai trẻ ló mặt. Thiền sư liền nói, “Xin lỗi nhé, tôi lầm phòng.”

Đến căn phòng kế bên, thiền sư lại gõ cửa. Tức thì có tiếng chân người rồi một chàng trai trẻ khác ra mở cửa.

“Chúng tôi vào được không:” Thiền sư hỏi. Chàng trai mời ngay mọi người vào. Trong phòng, người ta thấy trên bàn một tờ giấy có hình đang vẽ còn chàng trai thì tay còn đang cầm bút. Rõ ràng anh ta đang vẽ thì ngừng lại vì tiếng gõ cửa. Thiền sư liền quay về phía khách mà nói, “Một người như thế này học rất dễ.” Ông biết rằng dậy một người sẳn sàng bỏ dở dự tính của mình không khó cho nên mới ngợi khen.

Thoạt đầu người ta thường thấy thiền học rất mâu thuẫn. Nhưng chú ý nhiều thì mới thấy những mâu thuẫn này dần dần đều được giải tỏa. Sở dĩ lúc đầu thấy có nghịch lý là vì người ta đã có sẵn định kiến và tâm thường thiên vị.

Người học thiền phải biết buông bỏ những tư tưởng, thái độ, lối giải quyết vấn đề, cách cư xử đã ôm ấp từ lâu, một cách nhanh chóng như người tăng sĩ trẻ bỏ cây bút để ra mở cửa. Còn giữ chặt lấy một khái niệm nào về thế gian, sự công bằng, Phật giáo, mình là ai, thì còn cưỡng lại sự chỉ dẫn của thầy, thì còn chưa thấy được. Như thế là chưa thay đổi và phía sau vẫn còn hỗn loạn.

Nhưng đồng thời cũng phải nhận thức rằng có làm trái lại, nghĩa là chấp nhận bất cứ lời giảng nào của thầy mà không suy xét kỹ lưỡng thì cũng không kém sai lầm. Đón nhận một cách mù quáng, không suy xét không phải là cởi mở mà cũng chỉ là bám víu. Ở đây là bám víu vào ý tưởng rằng thầy nói gì đều là sự thật.

Nên suy gẫm lời khuyên sau đây của Đức Phật.

Đừng tin lời ta nói vì quý vị coi ta như bậc thầy. Đừng tin ta vì đã có người tin ta. Cũng đừng tin cái gì đã được viết trong sách. Đừng tin những lời đồn đại, những bậc lãnh đạo tôn giáo hay kinh sách. Đừng chỉ tin vào sự suy luận, vẻ bề ngoài hay sự ước đoán. Tự mình tìm hiểu lấy sự việc nào tốt thì theo, sự việc nào xấu thì tránh.

Đức Phật còn dạy một con đường khác là tránh cực đoan. Đừng hoàn toàn tin vào sự việc nào cả, cũng đừng hoàn toàn bác bỏ. Như người Hy lạp khi xưa, Phật pháp khuyên con người nên hoài nghi. Chỉ nên tin một phần nào, còn thì phải xét kỹ bằng cớ. Không nên tin hẳn, cũng không nên bác bỏ hẳn. Cứ tra cứu, thử nghiệm và xét cho đứng đắn và cởi mở.

Chưa xem xét một sự việc mà đã vội bác bỏ là dấu hiệu của một người tin tưởng chứ không phải của một người hoài nghi. Những kẻ không muốn suy xét, không muốn kinh nghiệm là vì họ đã có sẵn quá nhiều tư tưởng. Với họ thế giới này cố định, bất biến. Họ đã có sẵn thành kiến nên nhất định coi rẻ và bác bỏ một số thái độ. Thế là yếm thế, không phải hoài nghi.

Muốn có tâm trong sáng thì phải bỏ một bên những thành kiến. Nhưng không có nghĩa là phải ôm lấy thành kiến của người khác, của một thiền sư chẳng hạn. Một bậc chân sư không bao giờ đưa môn đệ của mình theo con đường đó mà chỉ quan tâm đến sự giác ngộ của họ thôi.

Lúc đầu nhiều người đi tu nghĩ rằng mình sẽ thực hiện được nhiều điều cao quý. Như thế cũng chỉ là củng cố bản ngã, là thêm ích kỷ. Có thật sự muốn sống đời tu hành thì chỉ cần từ bỏ tham vọng, kể cả tham vọng về tôn giáo. Có thế mới phát triển được tâm từ.

Có tâm từ ái thì mới biết rộng lượng mà không cảm thấy phải hy sinh, mới biết cởi mở mà không cảm thấy phải khoan dung, mới nhẫn nhục mà không cảm thấy phải chịu đựng, mới thấy thương người mà không cảm thấy xa cách, mới thấy có trí huệ mà không cảm thấy phải sửa đổi ai cả.

32

Thoát Khỏi Tâm

Phần đông người ta tập thiền với tâm phàm. Ho nghĩ tập thiền giúp ích cho họ, đem lại cho họ thêm sức khỏe, hạnh phúc, hay đức tin. Cứ như thế họ thường đối phó với mọi sự việc với thái độ phải được lợi lộc. Nếu không thì bận tâm làm gì?

Thiền như thế là thiền theo thói thường, không phải thật sự thiền. Có nhiều loại thiền theo thói thường, tùy theo người thiền muốn đạt được gì. Hình thức thông dụng nhất là thiền cho mình, để bản thân được giác ngộ, thoát khỏi phiền não, khổ đau, để trở thành một thiền sư danh tiếng. Thường thường người ta khởi sự thiền là như thế.

Dần dà thì họ hiểu rằng thiền là để giúp vạn vật, nghĩa là để hướng tâm về người khác. Tuy nhiên, nếu không hiểu sâu xa mối liên hệ giữa mình và người thì lại chỉ tạo một bề ngoài thương người mà kỳ thực bên trong vẫn chỉ là thương chính bản thân mình. Tôi muốn giúp mọi người. Tôi muốn hòa mình với tha nhân. Tôi không muốn ích kỷ.

Những tư tưởng trên không phải là thiền thật sự. Cũng có khi người ta thiền với hy vọng có những kinh nghiệm huyền bí như cảm thông với Thượng Đế hay tan biến trong một bầu năng lực. Những kinh nghiệm này đều kỳ diệu nhưng vẫn không phải là thiền, mà cũng chẳng liên quan đến Phật giáo.

Trong thiền học, không có dụng ý. Thiền là để thiền. Điểm thiết yếu là lý do thúc đẩy. Thiền với một mục đích thì giống thiền nhưng không phải là thiền. Chỉ là rối loạn như thói thường.

Người ta thích làm việc gì đặc biệt, phi thường. Nhìn từ bên ngoài thì thiền có vẻ mang những đặc tính trên, nhưng thế thì chỉ là ảo tưởng. Thiền không phải như vậy.

Thiền sư Nhật Bản Bàn Khuê là một người thuyết pháp giỏi được đám đông ưa chuộng. Một hôm, một đệ tử của một môn phái khác vì ghen tức mới đòi Bàn Khuê phải tranh luận với mình.

Hắn nói, “Vị sáng lập ra môn phái của chúng tôi đứng bên này bờ sông. Người phụ tá đứng bên kia sông cầm một mảnh giấy trắng. Sư phụ của tôi cầm bút mà viết được tên Phật lên mảnh giấy đó qua không khí. Còn ngài thì sao?”

“Trò đó hay lắm.” Bàn Khuê nói. “Nhưng thế không phải là thiền. Phép lạ của tôi là chỉ lo ăn khi đói và uống khi khát.”

Người ta phải hiểu cho rành mạch rằng thiền không liên quan gì đến phép nhiệm mầu hay phát triển tài năng đặc biệt, mà chỉ là sống đời sống bình thường hàng ngày.

Thiền mà tưởng mình làm việc gì đặc biệt phi thường là có tâm phàm chỉ biết hơn thiệt, mục tiêu và kết quả.

Simone Weil có viết, “Bản ngã tầm thường của chúng ta không ngại gian khổ mà chỉ sợ bị tiêu diệt.”

Cứ xét mà xem. Trong cuộc đời mỗi người, ai cũng phải chịu biết bao khó khăn đau khổ để có bằng cấp, có việc làm, để thiên hạ nể trọng, để chiều chuộng người khác hay chính mình.

Trong thiền học, điểm này không đáng kể. Vậy mà người ta vẫn nghĩ phải gian khổ mới giác ngộ được. Dù có phải chịu khổ đau nhưng nếu không xét kỹ lý do thúc đẩy mình thiền thì vẫn hoang mang khổ sở.

Con người thật sự sợ cái gì? Họ không sợ đau đớn khổ sở, mệt nhọc mà chỉ sợ chết, sợ cái tôi bị tiêu diệt. Họ tìm đủ mọi cách khôn ngoan và tuyệt vọng để lẩn tránh cái chết, chẳng hạn gây tiếng tăm, xây dựng tài sản, quyền thế, tạo mục đích cao cả, cố gắng thích ứng hay chống đối. Những lối sống này đưa đến những kiểu thiền phô trương, tham dự nhiều khóa tu tập, may sắm những bộ áo thiền, giảm dần lối sống trong xã hội. Oái ăm thay, những sự việc đó không phải là thiền mà chỉ là tạo thêm ảo tưởng.

Thật ra phần đông người ta sợ tự do và thầm nghĩ, “Ta thật không muốn tự do vì như thế chẳng ai để ý đến ta. Ta sẽ bị bỏ quên để mà rơi vào hư vô.” Cho nên họ không ngại làm việc điên dại trong những lãnh vực mà người ta không sợ, như chịu mệt nhọc khổ đau.

Tập thiền (như lời Phật dạy là “chánh tinh tấn”) không phải là cố gắng tranh đấu mà là đem hết tâm ý vào làm công việc trong hiện tại. Khi nghe thì chỉ biết nghe, khi rửa bát thì chỉ chuyên tâm rửa bát, khi lái xe thì chỉ chăm chú lái xe. Thế là uống khi khát, ăn khi đói.

Con người tưởng mình muốn giác ngộ. Khó khăn khởi sự là từ đó. Họ muốn đạt giác ngộ và muốn biết bao giờ thì đạt được để còn biết cái thú đó. Thay vì xem chiếu cuốn phim “ảo tưởng” thì bây giờ người ta lại muốn xem chiếu cuốn phim “giác ngộ.” Nhưng đã không muốn tìm hiểu ảo tưởng thì cũng sẽ không muốn tìm hiểu giác ngộ.

Thêm một điều mỉa mai là nếu biết được rằng mình hành xử như thế thì đã giác ngộ ngay được rồi. Một khi không còn tự lừa dối mình là bắt đầu giác ngộ.

Người ta hướng về thời xa xưa để tìm ở những bậc thầy, những quyền năng đặc biệt mà họ muốn phát triển. Thế cũng chỉ là nghĩ đến mình thôi mà không hay biết, mà còn than trách là tại sao mình không giác ngộ.

Vì thiền quá giản dị nên người ta dễ bỏ quên. Trông qua thì tưởng thiền khó nhưng kỳ thật chính tâm người và những tư tưởng mới thật là khúc mắc, cho nên mới tạo khó khăn cho họ. Thiền là để thấy rõ mình tự gây rắc rối cho mình nên mới phải chịu khổ cực. Dần dà cứ tập nhìn thôi cũng đủ, không cần phải cố gắng mà cũng thoát khỏi vướng mắc.

Tất cả chỉ là vấn đề lý do thúc đẩy. Bạn muốn đạt một sự vật gì, hoàn tất một công việc gì, hay bạn muốn tỉnh thức?

33

Từ Bỏ Tri Thức

Trong kinh sách Phật người ta thường dùng tiếng “bồ tát”, có nghĩa là một người đã giác ngộ, một người có trí huệ và từ tâm muốn cứu độ chúng sinh khỏi phiền não. Nghe có vẻ đặc biệt nhưng một vị bồ tát xuống thế cũng không khác gì một người bộ hành xuống thế.

Hiện giờ bạn không phải là một người bộ hành. Một khi bạn bỏ sách xuống rồi muốn đi tản bộ thì bạn trở thành một người bộ hành. Tự nhiên có một người bộ hành bước vào thế gian. Tuy nhiên không một ai lúc nào cũng là một người bộ hành. Khi nào bạn dừng bước thì người bộ hành biến mất.

Cũng như thế, các vị bồ tát xuất hiện trên trần gian. Bất cứ lúc nào cũng có những vị bồ tát xuống thế. Lúc này có thể là bạn, lát nữa có thể là người khác. Nếu nghĩ rằng bồ tát là một người đặc biệt, sinh ra ở một thời buổi nhất định và có những quyền năng lạ thường thì đã hiểu lầm khía cạnh thực tế của một vị bồ tát. Cũng như lúc nào bạn cũng có thể là một người bộ hành thì lúc nào bạn cũng có thể là một vị bồ tát mà không dự trù hay tính toán trước.

Đó là thực tế của đời người phơi bầy ra như vậy, không nhất định phải như thế nào, mà rất sôi nổi, thực tiễn, phàm tục.

Người ta thường nói rằng một vị bồ tát khi xuống thế thì không còn màng ai hiểu mình hay mình hiểu ai. Thật như thế. Không hiểu là cốt yếu của đạo Phật và tối cần cho sự giác ngộ.

Đức Phật nói có hai loại kiến thức. Loại thứ nhất Ngài gọi là “tùy nghi mà hiểu” – nghĩa là biết sự vật có hình thể gì, nghe ra sao, nhìn thấy thế nào. Muốn có loại kiến thức này thì phải lập khái niệm, tư tưởng và phân biệt những sự vật ra từng nhóm riêng biệt. Tùy nghi mà hiểu là hiểu trong phạm vi của các vật đối đãi, cái này cái kia, là nhìn thế gian từng phần một.

Người ta thường hành xử như thể kiến thức này tiêu biểu cho Thực Tại. Nhưng chỉ cần đào sâu thêm một chút thì thấy ngay là họ không biết gì cả nên mới sợ hãi.

Để đối phó, người ta lại nghĩ sai lầm thêm là nếu có một kiến thức thích hợp thì sẽ hiểu được tường tận. Nhưng Thực Tại linh động, biến chuyển liên tục, làm sao dùng loại kiến thức tùy nghi mà hiểu được. Chẳng khác gì muốn múc nước bằng cái sàng. Có dùng cái sàng tốt nhất cũng chẳng làm được công việc múc nước.

Tuy vậy người ta vẫn có thể biết được Thực Tại vì sự thật là người ta có biết gì khác hơn là Thực Tại đâu!

Nhưng muốn mô tả Thực Tại thì không được vì chỉ có một dòng biến chuyển liên tục. Nói cái gì thì chỉ là đóng băng một phần li ti của Thực Tại. Nhưng vì Thực Tại không thể đóng băng được mà tuôn chảy không ngừng, thì có nói gì cũng là sai, cũng không thể đưa đến Sự Thật. Không thể dùng lời nói mà nắm được Sự Thật.

Tuy vậy, người ta vẫn có thể nhìn thấy nó.

Cho nên Đức Phật đã đề cập đến một loại kiến thức thứ hai có thể giúp con người giác ngộ mà nhìn thấy là không thể nắm giữ được Thực Tại vì nó luôn luôn tuôn chảy. Lối nhìn đó gọi là nhìn thấu suốt chứ không phải nhìn phiến diện. Đức Phật gọi lối nhìn này là “thâm nhập.”

Bao giờ con người cũng chỉ có ngay tại đây, ngay lúc này cùng với những sự việc diễn tiến tại đây bây giờ. Có tập hiện hữu tại đây bây giờ thì mới thấy rằng bất cứ sự việc nào mà tâm không đóng băng lại thì đều tuôn chảy và được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau.

Sự thật là con người không thể nào biết được rành mạch bất cứ sự việc nào cả. Thâm nhập là nhìn thấy trực tiếp, là hiểu âm thầm nhưng thấu đáo khoảng khắc này mà không có tư tưởng về “cái tôi” xen vào.

Phải công nhận rằng một khi con người níu lấy sự việc gì thì liền để tất cả trong một thế giới phiến diện, nghĩa là lầm tưởng cái mình nghĩ với Thực Tại, là nhầm lẫn tư tưởng, tin tưởng, quan điểm với sự thật. Vì điểm này mà con người đau khổ.

Nhờ thông suốt mà một vị bồ tát xuống thế trong lúc này mà không muốn hiểu sự việc ra sao, vì thấy rõ rằng chẳng có gì là đặc biệt ngay cả chính mình, “tôi”, một vị bồ tát.

Con người luôn luôn xuống thế, lúc thì dưới dạng một bồ tát, lúc thì là một người bộ hành, một người đọc sách, hay bất luận một vật gì khác cũng nhất thời như vậy.

Bồ tát xuống thế với sự hiểu biết đó. Không có níu kéo, bám víu vào kiến thức tạm bợ tùy nghi. Không cần hiểu ai và cũng không cần ai hiểu là không bị lạc trong tư tưởng. Ở mỗi trường hợp lại một khác, không có bản ngã, không có dự tính, không có trông đợi gì. Như thế là không còn động loạn, khó chịu, bồn chồn, lo lắng nữa. Không biết cũng không hề gì.

Muốn biết mọi sự việc thì thế nào cũng gây động loạn trong tâm. Thật vậy, cứ xét là thấy ngay tâm náo loạn mỗi khi lòng khao khát nắm được một tư tưởng, một giải đáp hay một lời giải thích. Phiền não thường biểu lộ như vậy.

Cuối cùng thì chẳng có gì để níu kéo. Có hiểu được rằng thế gian bao giờ cũng thế thì có thể vượt lên khỏi cái thôi thúc cứ muốn biết. Chính niềm khao khát này ngăn trở con người không thể nhìn thấy Thực Tại.

Con người thường chỉ muốn nắm giữ cái gì, hiểu cái gì, điều khiển cái gì. Nếu họ nhận thấy cái gì đó không phải là sự thật thì họ khổ sở lắm và lại đi tìm cái khác. Nhưng chẳng bao giờ thành công.

Tuy vậy, trong mỗi khoảng khắc con người đều hiện hữu và Thực Tại thì lúc nào cũng ở đây trong từng khoảng khắc cho họ nhìn thấy mà không cần phải dựa vào một tư tưởng, một tin tưởng, một giải đáp hay một cơ cấu nào để nâng đỡ hay an ủi họ. Thật ra có cái gì để nâng đỡ, có cái gì để an ủi đâu?

Con người bỏ rất nhiều thời gian và sức lực để sợ hãi và lo nghĩ. Rồi chạy đôn đáo tứ phương vì tưởng rằng mình phải che chở và chiều chuộng cái gì.

Bồ tát xuống thế mà không cần những điều đó. Con người cũng vậy, không cần phải tìm hiểu cũng không cần ai phải hiểu mình. Họ chỉ cần tỉnh thức ngay tại đây ngay lúc này, ngừng lải nhải với chính mình và hiện hữu trong khoảng khắc này.

Không có điều gì để chứng minh, để tìm hiểu, để đạt tới. Khi nào người ta tuyệt nhiên không giảng giải cho mình nữa thì sẽ khám phá ra ngay rằng họ vốn đã hiểu tất cả từ bao giờ rồi.

34

Làm Sao Mà Biết?

Khi mới học giáo lý đạo Phật thì thấy thật rắc rối, lộn xộn, bí hiểm, xa lạ. Nhưng những điều Đức Phật dạy thật sự rất đơn giản và thực tế. Chỉ vì con người hay suy nghĩ nên mới cho là phức tạp. Điểm chính yếu của Phật pháp chỉ là thức tỉnh mà nhận thức được Thực Tại.

Người ta nói rằng Phật giáo dạy có ba lối dẫn đến Sự Thật. Thứ nhất là nhờ thầy, thứ nhì là bằng suy luận, thứ ba là qua kinh nghiệm trực tiếp. Bất luận câu này có phải là một giáo lý Phật giáo hay không thì căn bản cũng có nhiều điểm sai lầm.

Ý tưởng cho rằng muốn đạt được sự thật thì phải nhờ thầy không đứng vững. Bertrand Russell, một triết gia Anh Quốc, đã đạp đổ lập trường này khi ông lý luận rằng có nhờ thầy thì thế nào cũng có thầy khác đối nghịch lại.

Trong Phật giáo vị thầy cao cả nhất là Đức Phật. Vậy mà chính Ngài đã khuyên người ta không nên dựa vào người khác, kể cả Ngài. Đức Phật thường nói, “Đừng tin ta vì đã có người tin ta hay coi ta là thầy.” Ngài luôn luôn khuyên nhủ người ta phải xét cho kỹ để tự mình nhìn thấy mà hiểu, nghĩa là không mù quáng chấp nhận hay bác bỏ những lời của bậc thầy mà nên nghe và xét thử xem có phù hợp với thực tế không.

Đức Đạt Lai Lạt Ma có lần đã nói, “Có nhiều sự việc người Phật tử nên học hỏi từ những khám phá khoa học mới mẻ nhất. Nên nghiên cứu rồi chấp nhận kết quả. Nếu kết quả không qua được cuộc thử nghiệm thì ngay cả lời Phật cũng nên bác bỏ.”

Như thế mới là theo đúng tinh thần của lời Đức Phật dạy và phương pháp khoa học thời nay.

Người ta thường lầm tưởng rằng những người đã giác ngộ, một khi đã thấy rõ thực tại rồi, thì dùng những lời tuyệt đối để nói về cái tuyệt đối. Cho nên họ ghi lại lời nói của những vị này mà bảo tồn, học hỏi và sùng kính mãi mãi. Nhưng con người có giác ngộ hay không thì cũng không bao giờ chứng nghiệm được sự tuyệt đối. Họ chỉ chứng nghiệm được sự biến chuyển. Đức Phật đã dạy như thế và lời của Ngài áp dụng cả cho giáo lý của Ngài.

Có những nhóm Phật tử thường họp nhau lại để nghiên cứu những hành động của họ, xem cái gì còn thích hợp và cái nào đã lỗi thời. Vì thời thế thay đổi, những sự việc thích hợp ở một nơi khác một thời khác có thể không còn thích hợp tại đây bây giờ. Không nên tự trói buộc mình vào những sự việc áp dụng từ 2.500 năm trước ở một nền văn hóa xa xăm hay ngay cả 20 năm trước ở ngay tại đây. Có những sự việc không những không còn thích hợp mà còn có thể nguy hại nữa.

Con người nên luôn luôn xét lại giáo lý mà mình rao giảng. Phải tự hỏi, “Sự việc này có hữu hiệu không? Có giúp người ta mở mắt không?”

Nói tóm lại, đúng như lời Đức Phật dạy, mặc dù sự việc gì cũng phải tôn trọng nhưng không có nghĩa là sự việc gì cũng đều thiêng liêng cả. Cho nên Đức Phật mới ví giáo lý của mình như một cái đò. Một khi đã sang sông rồi thì phải bỏ đò lại mà đi.

Một điểm khác về vấn đề thầy dạy cần được nêu lên. Mỗi người đều có quyền đặt niềm tin nơi một người hay một cơ quan, hoặc chọn lựa lối sống của mình. Trao quyền này cho ai là lười biếng, là có khuynh hướng không quan tâm đến sự việc đang xảy ra mà để người khác có thể thao túng hay lừa đảo mình.

Đức Phật thấy rõ điều này nên đã cảnh cáo. Chẳng hạn Ngài khuyên người ta đừng nên tạc hình ảnh Ngài. Lúc đầu người ta quả không làm như vậy.

Mỗi người phải nên hiểu mình là một vị Phật. Càng thần thánh hóa người được gọi là Phật thì càng khó tỉnh thức. Bởi vì nếu cứ đề cao thầy dạy mình thành thánh thì càng khó nhận định rằng mình cũng chẳng khác gì họ.

Cuối cùng thì thầy dạy chính là kinh nghiệm trực tiếp của mình. Chẳng phải tìm thầy đâu xa.

Phương cách thứ hai mà người ta nói có thể giúp tìm được Sự Thật là bằng lối suy luận. Đương nhiên là suy luận có hơn nghe theo một cách mù quáng bởi vì người ta phải đi từ giả thuyết ban đầu cho đến kết luận. Nhưng lối lý luận này không cho biết giả thuyết ban đầu có giá trị không. Cho nên cũng không thể dùng phương pháp này mà tìm ra sự thật được.

Lấy thí dụ sau đây gọi là tam đoạn luận thì khắc biết:

Tất cả chim đều mầu xanh.

Vua xứ Tây Ba Nha là một con chim.

Cho nên vua xứ Tây Ba Nha có mầu xanh.

Lý luận trên rất chặt chẽ. Tuy nhiên vì hai giả thuyết đầu đều sai nên kết luận tuy phù hợp với giả thuyết nhưng vẫn sai. Lối suy luận rất đúng nhưng lại phải tìm một cái gì khác để bảo đảm là tiền đề căn bản có giá trị.

Thật ra giáo lý Phật giáo có dùng đến lý luận để chứng minh rằng những giả thuyết con người đã công nhận về Thực Tại đều sai lầm. Lý luận của Phật giáo, như Long Thọ đã dùng, giúp người ta thấy rõ là khái niệm chỉ đưa họ đu đưa trước bờ vực thẳm chứ không đưa được họ đến sự thật.

Nếu con người không tin tưởng được vào thầy, không dùng được lý luận thì chỉ còn kinh nghiệm trực tiếp. Khi mọi khái niệm của họ về mình, người, tánh không, Phật giáo đều tan biến rồi thì vẫn còn kinh nghiệm trực tiếp. Quan sát cẩn thận kinh nghiệm này còn cho thấy một điểm quan trọng là: Khi trực tiếp chứng nghiệm một sự việc gì thì không có ai chứng nghiệm cả.

Huệ Năng, tổ thiền thứ 6, có hỏi một thiền sư khác tên Hoài Nhượng: “Ông từ đâu đến?”

“Tôi đến từ Đông Sơn,” Hoài Nhượng nói.

Huệ Năng hỏi tiếp, “Cái gì đến?”

Hoài Nhượng lặng thinh không nói được gì. Ông suy gẫm về câu hỏi này trong tám năm trường. Một hôm ông chợt hiểu nên thốt lên, “Có nói là cái gì cũng không đúng.”

Người ta phải tự mình trực tiếp nhìn thấy mới được. Xét thật kỹ càng thì cái mà người ta gọi là “tôi” tan rã ngay. Nhưng kinh nghiệm trực tiếp thì vẫn tiếp tục.

Không có cái gì được chứng nghiệm ngoài kia mà cũng không có kẻ chứng nghiệm ở trong này. Người ta chỉ tưởng thế thôi.

Ai cũng sinh ra đời trần truồng và ngây thơ và chẳng có gì khác ngoài kinh nghiệm trực tiếp đang diễn tiến. Chỉ có như thế này.

Khó khăn là con người không biết chú tâm đến kinh nghiệm hiện thời bởi vì họ suy nghĩ nhiều quá. Thật ra quan tâm đến hiện tại rất giản dị. Chỉ cần quan sát rồi so sánh sự việc đang diễn tiến với tư tưởng trong đầu mình khác nhau ra sao. Sau đó phải đối đầu với nghịch lý và hỗn loạn.

Nên bắt đầu quan sát những sự vật thông thường như cây cỏ, chim chóc, người ta, tâm, tư tưởng, cảm xúc, ngay cả những sự vật hoang đường như ma quỷ, thiên thần. Xem những sự vật này như những kinh nghiệm chứ không phải những sự vật ở “ngoài kia” tách khỏi “bạn.” Cứ bình thản mà xem xét, không nên bình luận gì cả. Hoạt động này giản dị, không phức tạp.

Cứ tiếp tục xem xét không ngừng những hành động, tư tưởng, lời nói, tin tưởng của mình. Cứ để khái niệm thầy dạy hay suy luận tự chúng tan rã. Còn lại chỉ có Thực Tại, tức là sự việc đang xảy ra, trước khi người ta can thiệp vào.

35

Chẳng Có Gì Khác

Trong những câu thơ ở đầu đoạn thứ 32 của bài thơ dài nhất của ông, “Bài hát về tôi”[4] thi hào Walt Whitman đã viết:

Tôi chắc mình có thể về sống với thú vật

Vì chúng rất hiền hòa và ít đòi hỏi,

Tôi cứ đứng nhìn chúng mãi.

Chúng không than vãn về thân phận,

Chúng không thao thức trong đêm tối rồi khóc lóc vì những tội lỗi đã phạm,

Chúng không làm tôi khó chịu vì cứ bàn đến bổn phận với Thượng Đế,

Chẳng con vật nào bất mãn, cũng chẳng con nào điên loạn vì cơn sốt làm sở hữu sự vật,

Chẳng con nào quỳ lạy trước con khác, hay trước con nào đã sống cả ngàn năm trước đây,

Chẳng con nào đáng kính hay đáng khinh nhất trần gian.

Như Walt Whitman đã nhận xét, các thú vật không đòi hỏi. Chúng không nhìn đâu khác ngoài cái hiện thời chỉ như thế. Là mèo hay bò, là hổ hay nai, là cá hay chim, chúng đều chỉ chú tâm đến ngủ, sinh sản, kiếm ăn, kiếm chỗ ở và tồn tại.

Vì thế nên chúng bình thản, không hành động với tâm thiên vị, không nhìn bên ngoài mà chỉ sống trong hiện tại. Ngay khi con hổ ăn thịt con nai, trái đất vẫn xoay vần; tất cả đều điềm tĩnh và bình thản.

Thú vật chất phác, không biết giả dối, không xoay sở để được lòng ai hay che đậy sự thật về chúng.

Những đứa trẻ cũng vậy. Một đứa trẻ sơ sinh không cảm thấy xa cách thế giới chung quanh. Đôi khi chỉ cần quan sát đặc điểm này ở trẻ thơ và thú vật cũng đủ cho người lớn một cảm giác tự do nhẹ nhõm.

Tại sao con người lại không sống an bình và thanh thản như vậy được? Vấn đề là gì?

Vấn đề là con người cứ tin chắc rằng có sự vật gì bên ngoài họ phải đạt được thì mới cảm thấy đầy đủ trọn vẹn. Họ nghĩ rằng tim họ sẽ chỉ được xoa dịu bởi một sự vật ở đâu đó bên ngoài. Cho nên họ phải chạy đôn đáo ở ngoài để săn vật đó như đi săn mồi.

Con người đã có thói quen nếu đi tìm là kiếm được nên hiểu những hành động này rất rõ. Họ quen thu thập của cải vật chất theo lối đó rồi nên tin rằng muốn được những gì họ cần cho tinh thần thì cũng phải theo tiến trình trên. Nhưng muốn thỏa mãn con tim không phải là vấn đề đoạt được cái gì. Vì vậy nên họ mới bị lạc. Văn hào Thoreau đã có nhận xét rằng của cải thì dễ có nhưng khó dẹp bỏ. Chúng thường chỉ là một gánh nặng làm khổ người ta và gây thêm thèm muốn.

Bạn hãy thử bỏ qua một bên những ham muốn nhỏ nhen để xét xem mình thật sự cần và khao khát những gì. Bạn sẽ nhận diện ngay được nhu cầu của mình và cũng thấy ngay rằng những nhu cầu này rất dễ thỏa mãn. Thật ra con người cũng như thú vật không cần gì cả, không cần đoạt được cái gì ở “bên ngoài” cả. Có cần gì thì đã có sẵn trong tay rồi. Thực Tại luôn luôn ở ngay tại đây.

Về cái chết, con người cũng khác thú vật. Họ tưởng họ biết họ sẽ phải chết. Nhưng chết không phải là một tư tưởng để biết, mà chỉ là cái gì người ta tưởng tượng ra. Chết thật, hay bất luận sự việc gì có thật, lúc nào cũng ở ngay đây trong lúc này, chứ không lẩn trốn ở chân trời nào trong tương lai. Nó chỉ có thể xảy ra trong khoảng khắc này.

Thú vật không bối rối về vấn đề này. Chỉ có con người với những tư tưởng phức tạp mới hoang mang, bối rối và than vãn về thân phận mình. Chỉ vì họ tưởng rằng ở đây và trong giây phút này họ xa lìa tất cả.

Nhưng tư tưởng của con người không thuộc về hiện tại, không phải là cái thực tại mà họ sống qua từng giây từng phút một.

Sống chết xảy ra ngay tại đây, ngay trong lúc này. Có tỉnh thức trong lúc này thì mới thấy chẳng có gì để than thở cả.

36

Không Phải Vấn Đề Tín Ngưỡng

Phật giáo không đòi hỏi con người phải tin vào Thượng Đế hay Kinh Thánh. Đúng vậy. Phật pháp không đề cập đến vấn đề tin tưởng. Đó là một truyền thống có từ hơn 2.500 năm nhưng không phải là một hệ thống tín ngưỡng.

Bất cứ giáo lý hay truyền thống nào muốn đưa con người đến sự thật cũng không thể dựa trên tín ngưỡng, hay khái niệm mà phải được đặt trên nền tảng của sự nghiên cứu, thử nghiệm, và kinh nghiệm trực tiếp của giây phút hiện tại.

Phần đông con người đối diện với những vấn đề quan trọng trong đời bằng cách xếp đặt trong đầu một số tư tưởng và tín ngưỡng để giải thích mọi sự việc cho chính mình. Làm như vậy là để cố sức tìm hiểu sự hiện diện của mình và của thế giới này.

Nhưng con người đã không thành công với những phương tiện trên. Tư tưởng và tín ngưỡng đã không giải thích được những vấn đề căn bản. Cho nên người ta mới sống bằng những khái niệm, tín ngưỡng và những mô hình của Thực Tại. Thật ra, trong đáy lòng họ rất hoang mang sợ hãi.

Không có nghĩa là phải quăng bỏ hết mọi tin tưởng. Trong đời sống hàng ngày phải có một số tin tưởng thì mới sinh hoạt được. Phải tuân theo luật giao thông, phải giữ vệ sinh. Những tin tưởng này thực dụng và rất cần thiết.

Nhưng đối với những vấn đề lớn như “Tôi từ đâu đến?” “Tôi sẽ đi về đâu?” “Thế nào là Thực Tại?” “Cuộc đời là gì?” thì con người đành chịu bó tay. Những câu chuyện người ta bày đặt ra có an ủi họ được trong chốc lát, nhưng rồi cũng chỉ đưa họ đến hoang mang và phiền não bởi vì chuyện gì kể cho mình nghe thì cũng đáng nghi ngờ.

Trước hết phải nhận thức rằng đặt những câu hỏi như thế là sai lầm vì đầu óc con người, những khát vọng, sợ hãi và suy đoán của họ tạo ra chúng chứ không phải kinh nghiệm trực tiếp, không phải do từ chỉ thấy biết mà ra.

Chỉ khi nào nhận ra tư tưởng mình hỗn độn thì mới thôi trói buộc mình thêm. Nhưng những lối con người tự trói buộc mình cũng rất nhiều và tinh tế.

Trên thế gian này lúc nào cũng có hình tướng. Điều này tự nhiên và bình thường, nhưng điều không bình thường là con người cứ phải níu kéo chúng. Vì lý do này, tốt hơn hết là không nên tạo những hình tướng quá rườm rà. Con người có khuynh hướng tạo hết hình thể này đến hình thể khác đến nỗi không còn biết mình làm gì và để làm gì nữa. Họ dễ bị lạc trong hình tướng đến nỗi nghĩ rằng hình tướng không những thật mà còn tối cần thiết.

Mặt khác, nếu người ta muốn bỏ hẳn hình tướng thì chỉ là tự lừa dối. Bất luận có làm gì thì cũng có hình tướng. Ngay cả trong một thế giới không hình tướng, bao giờ cũng có hình tướng. Thật vậy, chỉ trong một thế giới trống không thì hình tướng mới có thể phát hiện.

Bất luận có làm gì, sống ra sao thì cuộc đời và kinh nghiệm trong hiện tại cũng có hương vị. Nhưng thiền không phải là để mình lạc trong hình tướng hay tín ngưỡng.

Hoàn cảnh và con người luôn luôn lôi kéo nên phải xét xem mình làm gì, nghĩ gì, bám víu vào cái gì, sợ mất cái gì. Nhiều lần lập đi lập lại như thế sẽ kéo mình trở về với sự việc mình đang làm trong hiện tại.

Người ta sợ là sợ tư tưởng, tin tưởng và những gì tâm tạo ra. Điểm đặc biệt là những khái niệm có liên quan đến bản ngã. Cho nên người ta mới vô tình bị lạc trong những sự việc chẳng mấy quan trọng, mới bị chìm đắm trong mê lầm và hoang mang.

Chỉ cần nhìn rõ thì sẽ thoát khỏi ngay.

(Xem tiếp PHẦN BA)