PHẦN MỘT

NƯỚC BÙN

1

Nghịch Lý và Hoang Mang

Du khách đến viếng thăm một ngôi chùa Phật giáo bên Nhật thường thấy hai pho tượng khổng lồ với khuôn mặt dữ tợn đứng hai bên cổng vào. Đó là hai vị thần hộ pháp Nghịch Lý và Hoang Mang đứng canh gác Sự Thật.

Bạn thử nghĩ xem! Thật là kỳ lạ khi Sự Thật cần có thần canh giữ. Dù có vậy thì những vị thần này phải có những khuôn mặt hiền từ thì mới hợp lý chứ? Tại sao họ lại có bộ dạng hung tợn? Và tại sao không có tượng Sự Thật mà lại có tượng canh gác Sự Thật?

Dần dà thì tôi bắt đầu hiểu lý do. Không thể nào dùng một hình ảnh, một câu nói hay một danh từ mà biểu tượng được Sự Thật. Không thể dùng một học thuyết, một biểu đồ hay một cuốn sách mà định nghĩa được Sự Thật. Không khái niệm nào về Sự Thật có thể đưa người ta đến Sự Thật. Cho nên có muốn nắm bắt lấy Sự Thật thì kết quả chỉ là nghịch lý và hoang mang mà thôi.

Ta có thể giải thích như sau. Dù có trực tiếp chứng nghiệm được Sự Thật, con người vẫn không biết nhận ra nó. Đồng thời lại còn tìm cách giải thích Sự Thật bằng những mô hình, câu chuyện, tư tưởng hay tin tưởng. Vì những giải thích đó không phải là Thực Tại nên chúng chẳng bao giờ tương xứng với kinh nghiệm thật. Từ đó mà có mâu thuẫn và xảy ra hoang mang.

Vấn đề là con người nhất định muốn đóng cái kinh nghiệm trực tiếp kia trong một cái khung khái niệm để nó không thay hình đổi dạng nữa. “Sự Thật là như thế này.”

Thông thường muốn phát biểu về một vấn đề gì thì người ta phải trình bầy sự thể một cách vững chãi, không một chút mâu thuẫn, để người nghe tin đó là thật. “Sự Thật như thế này. Hãy tin đi.” Tuy nhiên những phát biểu như thế về bất cứ đề tài nào cũng rất tầm thường, từ chính trị, luân lý, kinh tế, tâm lý, tôn giáo, khoa học, toán học, triết học, cho đến sửa xe. Chúng không phải là Sự Thật mà chỉ là những cố gắng của con người để lưu lại cái gì tất nhiên sẽ mất đi.

Khi người ta muốn dùng lời để miêu tả cái gì đang xảy ra thì những lời đó đã sai lạc rồi. Sự Thật không thể nào diễn tả được. Ấy thế nhưng người ta vẫn cứ tìm cách nắm chặt Sự Thật trong bàn tay, cứ muốn dùng một câu nói hay một vài hàng chữ viết trao cho người khác, làm như Sự Thật là một món đồ có thể cho vào túi rồi thỉnh thoảng lấy ra ngắm nghía hay khoe khoang với người chung quanh: “Đây này, nó đây này!” Tuy nhiên, người ta quên mất rằng có nhiều người khác cũng sẽ trao cho mình những mảnh giấy trên đó họ cũng đã ghi chép nhiều sự thật khác.

Làm sao có thể như thế được? Chỉ khi nào biết vượt lên trên sự mâu thuẫn thì mới thấy được bóng dáng của Sự Thật và Thực Tại. Phải chi đừng muốn nắm lấy Sự Thật thì sẽ không có rối loạn như vậy. Hãy chú tâm vào các sự việc chung quanh và nhận định được rằng chính vì tin tưởng, suy nghĩ rồi đặt ra những câu chuyện mà con người không thể nào hoàn toàn hiểu được chuyện gì đang xảy ra tại đây.

Phải mở mắt lâu một chút để nhận thấy rằng mình đang sống một kinh nghiệm mới có thể làm thay đổi hẳn lối nhìn thường ngày của mình.

Chỉ khi nào thoát được ra khỏi sự mâu thuẫn và rối loạn, thì mới có thể cởi mở được. Không thể cứ ôm giữ lấy một quan niệm mà tìm được Sự Thật. Ngược lại, phải hết sức chăm chú nhìn cuộc đời trước mặt với cặp mắt vô tư không vướng thành kiến hay mong chờ. Đó là mục đích của cuốn sách này.

2

Vượt Lên Trên Thực Tại

Phật tử nào cũng thừa nhận năm giới sau đây:

1.      Không giết hại.

2.      Không trộm cắp.

3.      Không tà dâm.

4.      Không nói dối.

5.      Không say sưa rượu chè.

Giới là những qui định tự nhiên trong đời sống thông thường và điều kiện để người theo đạo có thể giác ngộ. Còn nhiều giới khác, nhưng đại để người học Phật suy nghĩ và cư xử theo luân lý vì đã có trí huệ thông suốt chứ không phải vì bị đoàn thể bó buộc.

Chuyện kể lại có một thiền sinh rất câu nệ trong việc giữ giới. Một bữa kia khi đang dạo bước trong đêm tối, anh ta nghe thấy tiếng động của một vật gì vừa bị chân mình đè nát. Anh ta liền tưởng tượng rằng mình vừa đạp lên một con ếch có trứng và lòng cảm thấy buồn phiền sợ hãi vì đã phạm giới không được giết sinh vật. Đêm đó nằm ngủ, anh mê thấy cả trăm con ếch đến đòi mình thế mạng.

Sáng dậy, anh trở lại nơi câu chuyện đêm trước xảy ra thì thấy mình đã đạp phải một trái cà. Thình lình chuyện được sáng tỏ, và anh không còn hoang mang nữa. Chuyện kể rằng từ đó thiền sinh kia biết thiền và biết thật sự giữ giới.

Như nhiều Phật tử thành tâm, thiền sinh kể trên đã nhầm lẫn coi giới như một cẩm nang tu luyện hay những quy tắc xử thế ở đời. Vì tự coi mình đã hiểu vững vàng và giữ được giới, anh ta đã gây cho mình nhiều phiền phức. Dù trên nguyên tắc anh hiểu được giới, nhưng trong thực hành sự hiểu biết đó đã không đem lại cho anh sự bình tĩnh. Trái lại, anh đã tự giầy vò mình một cách vô bổ.

Vấn đề là anh tưởng mình hiểu nhưng thật sự lại chẳng hiểu gì. Sở dĩ anh phiền não là vì chỉ biết không nên giết sinh vật mà quên hẳn sự kiện là thật ra anh không hề biết mình đã đạp lên vật gì. Và thay vì chấp nhận là mình không rõ đã đạp lên cái gì, anh tự giải thích sự kiện rồi tự dằn vặt mình.

Câu chuyện nhắc nhở rằng cứ giữ giới trong đầu thì chẳng hiểu gì cả vì không thể nào nắm giữ chúng hay gói kỹ chúng trong những khái niệm được.

Muốn giữ giới của Phật thì chỉ cần có mặt ở đây trong lúc sự việc đang xảy ra mà không lạc trong những tư tưởng hay ước đoán. Phải nhìn cho rõ chuyện gì xảy ra trong lúc này và cả trong tâm trí của mình nữa.

Nếu không biết chuyện gì đang xảy ra, chẳng hạn như đã đạp phải vật gì trong đêm tối thì cứ thừa nhận là không biết. Và đây là ý nghĩa của câu chuyện – là phải biết lúc nào mình không biết.

Thông thường, con người tưởng mình biết nhưng thật sự chỉ là do trí tưởng tượng. Điều họ tưởng tượng lúc ấy có vẻ thật lắm. Rồi cứ thế mà bị vướng mắc trong ảo mộng.

Nếu bạn thật sự có mặt tại đây thì sẽ nhận thấy rằng không có gì để tìm hay để lẩn trốn. Dù cho có vô tình đạp lên một con ếch thì vẫn có thể giữ bình tĩnh. Chỉ cần biết chuyện gì đang xẩy ra. Phải biết tâm của mình lúc ấy ra sao.

Câu chuyện này cho thấy chúng ta hay tạo nên những thế giới hoang đường rồi tự giam mình trong đó. Nhìn cho kỹ thì sẽ thấy thế giới thật sự không phải như mình nghĩ và sẽ không bao giờ như vậy.

Con người công phu tạo dựng để làm chủ những thế giới tưởng tượng. Rồi đặt ra biết bao điều lệ, mục tiêu, tiêu chuẩn, những điều nên làm, những điều ngăn cấm, rồi tìm cách điều khiển tất cả. Tốn biết bao công sức và thời giờ vào chuyện này nhưng còn tỉnh giác thì rất ít ai quan tâm đến.

Giữ giới Phật là nhận xét thấy thói quen của con người là như vậy. Hãy từ bỏ thói quen đó mà quan sát cái gì đang xảy ra trong từng khoảng khắc tại ngay nơi này và trong tâm trí bạn. Quan sát xem cái tâm nghiêng về phía nào và tránh xa phía nào.

Giữ giới là trở về với lúc này để chứng nghiệm thực tại ngay bây giờ trước khi lại đưa ra lời giải thích. Trở về với hiện tại trong từng giây từng phút để xem chuyện gì đang xảy ra. Bằng không thì lại sẽ chỉ sống trong một thế giới tưởng tượng. Ở đó con người lạc lõng và chỉ lo bảo vệ và chiều chuộng bản ngã của mình.

Khi thiền sinh trong câu chuyện nhìn thấy trái cà dẹp nát thì anh ta tỉnh mộng, không phải chỉ bừng tỉnh rằng mình đã đạp lên một trái cà chứ không phải một con ếch mà còn bừng tỉnh rằng mình đã tự thêu dệt những nỗi lo sợ trong đầu. Trong giây phút như thế đó ai cũng có thể tỉnh giác. Ngoại trừ những tư tưởng trong đầu, chẳng có gì ngăn cản con người tỉnh mộng.

3

Loại Trừ Xấu Ác

Hẳn là bạn đã từng thấy hình vẽ ba chú khỉ che mắt, che tai, che miệng, để không nhìn thấy tội ác, không nghe điều ác và không nói lời ác. Con người thường coi cái xấu ác như một vật gì tách riêng ra hẳn bên ngoài. Theo thói quen đó, người ta cũng thường coi một số dân tộc, văn hóa, thể chế chính trị hay tôn giáo là xấu. Thật vậy, bất cứ vật gì cũng có thể được coi là xấu. Tuy nhiên, vì tin rằng cái xấu nằm ở hẳn bên ngoài nên người ta chỉ bận lo ngăn cản nó đừng đến gần.

Con người tự tách mình ra khỏi kinh nghiệm, tự coi mình là kẻ chứng nghiệm cái gì ở bên ngoài. Nếu “cái ở bên ngoài đó” làm vừa lòng thì bảo là nó “tốt.” Ngược lại, nếu xét thấy nó có vẻ nguy hiểm thì cho là nó “xấu.” Vì có cảm giác xa cách, chia chẻ nên mới có khái niệm xấu tốt. Nếu con người biết nhìn thế giới “là như thế” thì làm gì có tư tưởng xấu tốt.

Hãy xem xét cái vòng luẩn quẩn con người đã tự giam mình ở trong. Mới đầu thì tưởng tượng mình xa cách thế giới chung quanh rồi vì thế mà phản ứng mãnh liệt. Phản ứng rồi thì khởi sự sợ cái này, muốn cái khác, tưởng tượng những sự việc gọi là “tốt” hay “xấu.” Tuy nhiên, tất cả những thứ trên đều do tưởng tượng mà ra nên đâu có thật. Chúng chỉ là những con ma tạo ra để đối chọi lại những con ma khác.

Vấn đề này lại còn một khía cạnh sâu xa hơn. Vì cứ cố gắng đẩy cái xấu ác ra xa, con người tạo nên biết bao rắc rối cho mình và tha nhân. Rồi đến lượt chính các rắc rối này cũng bị gọi là tội ác và đôi khi có người còn bị gọi là ma quỷ. Và vòng luẩn quẩn cứ thế mà xoay vần. Con người thà chấp nhận chiến tranh lẫn nhau, thà chìm đắm trong những khái niệm khác nhau còn hơn là nhận rằng mình đang sống trong một thế giới toàn mỹ.

Thật ra, con người và vạn vật đang ở trong cái thế giới toàn mỹ đó rồi, không thể tách rời ra được. Hiểu như thế thì sẽ nhìn cặp đối đãi xấu-tốt một cách khác và sẽ không chìm đắm trong phiền não và rối loạn nữa.

Không có nghĩa là sẽ không còn khó khăn hay khổ đau, nhưng cái tâm thức tỉnh biết nhìn thế giới như một thực thể thuần nhất nên không còn thấy xấu ác hay tốt đẹp như một cái gì xa lạ ở bên ngoài nữa. Lúc ấy mới nhận thức ra rằng có vấn đề chỉ vì suy nghĩ sai lầm.

Đức Phật khuyên con người nên sống trọn vẹn và nhân từ trong thế giới bùn lầy này mà chẳng nên khuấy động thêm. Chỉ cần hiểu rằng chuyện gì xảy ra cũng nằm trong cái thực thể nguyên vẹn và không thể gạt bỏ ra ngoài. Phải hiểu đó là căn bản của mọi hành động.

Không có nghĩa là nên bỏ qua bất cứ hành động bạo tàn, báo thù, phá hoại nào. Nếu tình cảnh có hỗn loạn thì nên làm sáng tỏ. Nếu có phiền não thì nên làm gì để xoa dịu. Nếu có bạo tàn thì làm gì để giảm thiểu nó đi. Nhưng việc đầu tiên phải làm là quan sát tâm của mình.

Phải hiểu rõ rằng con người không bao giờ xa cách nhau. Phải thành thật và vô tư mà nhận thức rõ rằng tâm con người luôn luôn nghiêng về hay tránh xa những trò tiêu khiển hoặc khái niệm do mình tưởng tượng ra. Cho nên trong kinh Pháp Cú, Đức Phật khuyên nhủ con người nên thanh lọc tâm. Chỉ có trong tâm người ta mới có thể sống tự do trong thế giới mà không thấy mình hay tha nhân là xấu ác.

Vì con người hay vội vàng thể hiện mọi sự việc qua lăng kính xấu tốt nên mới có sự chia cách và phiền não. Có nhận ra như thế mới biết hành động cho thích đáng.

Có lúc nào bắt gập mình đang có những tư tưởng chia rẽ hay phán đoán thì nên quay ngay về với tâm. Chỉ cần một chút chú ý, suy tư và kiên nhẫn là đủ.

Nên nhìn sự hoang mang là hoang mang, thừa nhận đau khổ là đau khổ, cảm nhận buồn phiền và sự chia rẽ. Hãy chứng nghiệm những cảm giác như giận dữ, sợ hãi, sửng sốt nhưng không nên nghĩ chúng xấu và cần phải bị loại trừ. Trái lại, nên hấp thụ và chấp nhận chúng như là một phần của cái nguyên vẹn kia. Biết nhìn như thế là thanh lọc tâm.

4

Sai Lầm

Nhiều người đặt tôn giáo và khoa học trong những hộp kín riêng biệt. Nhưng phần đông không biết rằng qua nhiều thế kỷ trước khi bị chia rẽ, tôn giáo và khoa học đã có rất nhiều điểm tương đồng. Thật vậy, trước kia tôn giáo và khoa học là một. Cũng không có gì đáng ngạc nhiên bởi vì cả hai cùng một nguồn gốc mà ra: vì con người muốn biết Sự Thật.

Tiếng tôn giáo (religion) từ religio mà ra và có nghĩa là “gắn liền với Sự Thật.” Cho nên căn bản của tôn giáo là nhìn thấy hay chứng nghiệm Sự Thật, chứ không phải ôm giữ một mớ tin tưởng. Có tôn giáo là vì con người không muốn bị lừa dối và mong mỏi trở về với Sự Thật. Cũng có khoa học là vì con người mong mỏi được biết Sự Thật. Khoa học (science) từ tiếng Latinh scire, có nghĩa là “biết”. Khoa học là để biết, không phải để tin.

Điểm sai lầm là chỗ dành cho lòng tin. Đúng vậy, người ta thường gán cho tôn giáo đặc điểm của khoa học và ngược lại. Nói đến tôn giáo thì người ta thường liên tưởng đến tin tưởng và nói đến khoa học thì lại liên tưởng đến kiến thức. Trên thực tế, tôn giáo chú trọng đến kiến thức, đến sự hiểu biết trong khi khoa học đáng lẽ chú trọng đến kiến thức và độc lập khỏi lòng tin thì lại tùy thuộc vào lòng tin.

Tờ nhật báo New York Times gần đây có đăng một bài viết tựa đề “Đấu gươm về Thượng Đế và Vật Lý”[1]. Một cuộc tranh luận xảy ra giữa ông Steven Weinberg, một người được giải thưởng Nobel về vật lý, và ông John Polkinghorne, một nhà vật lý được phong tước hầu và cũng là một tu sĩ thuộc Anh giáo. Cuộc tranh luận được coi như một trận đấu giữa một người có lòng tin (ông Polkinghorne) và một người không có lòng tin (ông Weinberg). Cuối cùng cuộc tranh luận đã đưa đến ẩu đả.

Nếu ông Weinberg thật sự là một người không có lòng tin thì đã không có chuyện. Đằng này, phải nói biến cố là một cuộc chạm trán giữa hai người cùng có lòng tin nồng nhiệt, tuy nhiên mỗi người tin một quan điểm khác hẳn nhau.

Vấn đề không phải là khoa học đối chọi với tôn giáo hay sự tin tưởng nghịch với sự không tin mà cuộc tranh cãi sôi nổi nhất lại xảy ra giữa hai người cùng có lòng tin. Một khi hai kẻ tin tưởng ương ngạnh cãi nhau thì cơ hội hòa giải hầu như là không có.

Thực tế là khoa học cần có tin tưởng. Để xây dựng thế giới bằng những khái niệm, thì phải gỡ nó ra thành từng mảnh mà xem xét. Điều này có giá trị vô cùng. Cho nên khoa học cần dựa vào tin tưởng hơn là tôn giáo.

Ngược lại, tôn giáo không đòi hỏi con người phải tin tưởng để biết Sự Thật vì trên căn bản tôn giáo là sự trực hiểu Sự Thật. Cho nên tôn giáo chỉ đòi hỏi con người thật lòng khát khao thấy biết và thức tỉnh là đủ.

Tiếc thay trên thực tế tôn giáo hay xử dụng đến đức tin, tin một cách tuyệt vọng vào vấn đề con người từ đâu đến, đến làm gì, đi về đâu, vvÖđể giải thích thế giới này và sự có mặt của con người trên thế gian. Như nhà văn và nghiên cứu thần thoại Joseph Campbell đã từng nói: “Tôn giáo ngăn trở kinh nghiệm tín ngưỡng vì nó lồng kinh nghiệm này trong những khái niệm.”

Phải rút hẳn tin tưởng ra khỏi phạm vi của tôn giáo, phải ngăn không lập những mô hình khái niệm sai lạc về thực tại thì tôn giáo mới mong thành công. Khoa học có thể dùng đến tin tưởng, tôn giáo thì không.

Khoa học đem thử rất công phu những tin tưởng được đề bạt ra (gọi là giả thuyết) để hoặc minh xác hoặc bác bỏ. Nếu kết quả sai thì các khoa học gia hoặc loại bỏ giả thuyết hoặc đưa nó ra dưới một công thức mới và sau đó được thử lại nhiều lần. Đó là một phương thức hoàn hảo để tìm ra sự thật, nghĩa là sự thật tương đối, thực tế và thông dụng.

Còn Sự Thật tuyệt đối thì khoa học không thể giúp con người tìm ra được. Đó là lãnh vực chính đáng và trách nhiệm của tôn giáo.

Dùng phương pháp khoa học con người đã làm sáng tỏ rất nhiều quan niệm sai lầm về bản chất của thế giới tương đối – thế giới của vật này vật nọ - và về những sự vật hoạt động và tác động lẫn nhau ra sao. Nhưng phương pháp này không thể nào giúp con người hiểu được trực tiếp và ngay bây giờ chuyện gì đang xảy ra. Đó là phạm vi của tôn giáo, nhưng cũng chỉ khi nào tôn giáo không dùng đến tin tưởng.

Tôn giáo không có phương tiện để thử và kiểm điểm lại những giả thuyết. Nó không cần đến phương pháp khoa học vì nó không cần dùng đến giả thuyết hoặc dựa vào tin tưởng.

Tiếc thay, vì mọi tôn giáo kể cả Phật giáo đều mê say tin tưởng nên mỗi tôn giáo ôm cờ tín ngưỡng riêng chạy về một hướng, cho thấy con người thật là mê muội và điên rồ. Kết quả là các tôn giáo tranh chấp lẫn nhau và tranh chấp với khoa học. Thiền sư Jikai Dainin Katagiri thường nói: “Chúng ta chiến đấu dưới lá cờ rực rỡ của tôn giáo.”

Nhưng tình trạng trên nào phải do tôn giáo gây nên mà vì con người luôn luôn muốn dang tay ra nắm giữ lấy một vật gì. Người ta muốn la lên : “Đây rồi. Sự Thật như thế này này. Hãy tin đi.”

Làm như thế thì chẳng bao giờ đạt được Sự Thật vì Sự Thật, tức là Thực Tại rốt ráo, không phải là cái gì có thể tin được nghĩa là phát biểu được bằng khái niệm.

Đến một lúc nào thì phải nhận ra rằng con người thật sự muốn quay về với Sự Thật. Tâm trạng này được diễn tả rất hồn nhiên nhưng không kém phần hùng hồn trong tôn giáo. Đó là cái tâm trong sáng, không một ham muốn. Khi để tâm lắng xuống cho vắng lặng là lúc cảm giác này hiện ra.

Tiếc thay, người ta thường tìm một vật gì ở bên ngoài, đến ngay cả bên ngoài thế giới này để được giải thoát. Tất cả chỉ vì trong cơn rối loạn và sợ hãi con người tin rằng mình đã bị xa lìa Sự Thật. Nhưng không phải vậy. Tôn giáo phải giúp người ta bình tĩnh lại để hiểu rõ điều này.

Trong cuốn “Tâm Thiền là Tâm của người khởi sự học đạo”[2] Shunryu Suzuki đã viết như sau:

Tôi khám phá ra rằng tuyệt đối không nên tin một cái gì. Nghĩa là chúng ta phải tin vào cái gì không hình tướng, không màu sắc, cái gì đã hiện hữu từ trước hình tướng và màu sắc. Đây là điểm rất quan trọng.

Hay là như thiền sư Trung Hoa Hoàng Bá ở thế kỷ thứ chín đã nói, “Những kẻ điên rồ bác bỏ những gì họ nhìn thấy, không phải những gì họ suy tưởng; hiền giả bác bỏ những gì họ suy tưởng, không phải những gì họ thấy.”

Thay vì đặt niềm tin vào những gì mình tin, suy nghĩ, giải thích, bào chữa, hay xây dựng trong óc, nên tập tin tưởng vào những gì mình trực tiếp chứng nghiệm, trước khi hình tướng và màu sắc xuất hiện. Tôn giáo thuần túy có thể giúp con người làm được điều này.

Hiểu rằng Sự Thật ở gần kề thì có thể nhìn thấy ngay mà không cần ai làm môi giới. Không bậc thầy nào, tổ chức nào, hệ thống tín ngưỡng nào, cuốn sách nào, hay bất cứ cái gì có thể đem lại Sự Thật cho con người. Không thể đạt được Sự Thật từ bất cứ nơi nào. Không cần làm như vậy vì Sự Thật vốn đã sẵn có bên trong rồi. Chỉ cần nhìn cho rõ mà thôi.

5

Cái Tâm Ngứa Ngáy

Những khi chìm đắm trong tư tưởng nhị nguyên, con người thường tự nhủ: “Ta mê muội quá, cho nên phải giác ngộ mới được.” Nào ngờ rằng mình đã giác ngộ rồi.

Ngồi đây mà cứ vọng tưởng tới cái gì tốt đẹp hơn ở chỗ khác. Phải đạt cho được, phải thực hiện cho được. Rồi ngồi thiền với ý nghĩ rằng nhờ vậy mà mình sẽ được giác ngộ.

Dù đã được nghe không biết bao chuyện kể, biết bao thí dụ rằng đấy không phải là đường dẫn đến Thực Tại nhưng con người vẫn thành khẩn tin tưởng.

Ai cũng đã nghe câu chuyện về Mã Tổ ngồi thiền để thành Phật và đã tỉnh ngộ khi vị thầy của ông mài viên ngói nói là để nó thành gương soi mặt. Cũng như mài gạch lâu đến đâu cũng chẳng thành gương thì ngồi thiền lâu đến đâu cũng không thể thành Phật. Vì sao? Bởi vì bạn đã là Phật rồi, nghĩa là bạn không hề xa cách với Thực Tại và Sự Thật. Ấy thế nhưng con người vẫn sống như thể mình thiếu một vật gì.

Thiền sư Suzuki nói rằng trong pháp thiền không có tư tưởng lợi lộc. Nếu có thì không đúng pháp. Điểm này được nhắc đi nhắc lại rất nhiều lần. Tuy vậy, con người vẫn tiếp tục vui vẻ ngụp lặn trong ảo mộng, thầm mong rồi sẽ bật được đúng nút điện và đèn giác ngộ sẽ bật sáng.

Phải có can đảm mà nhìn nhận tư tưởng này day dứt trong óc mình. Rồi thì đối phó thế nào? Loại trừ nó đi hay coi như không có? “Thật sự ta ngồi thiền đâu phải để giác ngộ. Chỉ thiền vậy thôi, không có dụng ý gì cả.” Nếu có tư tưởng đó thì nên thừa nhận, chẳng nên phủ nhận hay nghĩ “Ta không nên nghĩ thế.” Tại sao không? Nghĩ vậy là bình thường, không có gì để hổ thẹn. Trên thực tế càng dằn vặt mình vì muốn giác ngộ thì càng nuôi vọng tưởng. Như thế thì cứ mãi tạo vấn đề dưới hình thức này hay hình thức khác.

Thật vậy, chỉ cần thừa nhận cái gì đang xảy ra trong tâm thì có thể bắt đầu hiểu được rằng không thể nào giải thoát một khi còn níu lấy sự khát khao được giác ngộ hay sự khát khao vượt lên trên lòng ham muốn giác ngộ. Đây là điểm phải hiểu cho thật rõ thì mới từ bỏ được cái tâm vọng tưởng và bắt đầu thực hành thiền.

Phải hiểu cho thấu đáo bản chất của cái tâm tham lam thích níu kéo. Thiền không phải là vấn đề thêm thắt cái gì vào hay rút bỏ cái gì ra khỏi tâm hoặc ngay cả vấn đề phủ nhận cái tâm hoạt động ra sao. Những điều này không liên hệ gì đến Thực Tại. Nếu trong lúc này cái tâm bạn níu kéo thì nó là thế. Cứ thành thật mà thừa nhận. Thế thôi.

Một lối nhìn khác là tự hỏi: Có thể nào đem một cái gì vào hay rút một cái gì ra khỏi tâm trí mà xoa dịu được nỗi đau sâu thẳm trong tim bạn sao? “Tôi muốn giác ngộ.” “Tôi muốn thức tỉnh.” “Tôi muốn hiểu biết.” “Tôi muốn tự do và tâm tôi được an tịnh.” Giống như tâm đang ngứa ngáy mà không có bàn tay nào để gãi.

Bạn có tin rằng có cái gì ở “ngoài kia” sẽ thỏa mãn được bạn không – giác ngộ, Niết Bàn, một sự sáng suốt đặc biệt? Có cái gì thật sự gãi được cái ngứa trong tâm bạn không? Không có. Tạm thời có thể, nhưng rồi chẳng bao lâu ở kia lại có cái khác làm ngứa ngáy. Bạn còn xa cách thì còn phải đạt được cái gì hay trốn lánh cái gì. Những “cái gì” đó không bao giờ hết. Thế nên chính mình cứ tạo nên cái ngứa mà không bao giờ gãi cho hết được.

Cái gì mà bạn chạy theo chẳng có hình tướng mà cũng chẳng không có hình tướng. Không thể nắm giữ được nó mà cũng chẳng tạo thành khái niệm hay diễn tả nó được.

Vậy thì làm thế nào?

Thì hãy hiểu tình cảnh của mình, hãy biết rằng cuộc đời của mình không thể tách ra khỏi Thực Tế, tức là thế giới như một thực thể đồng nhất, là cuộc đời của mọi người khác. Nói một cách khác, không có gì để đạt tới. Tất cả chỉ là một.

Trên thực tế, có nghĩa là chỉ cần nhận xét trong đời sống hàng ngày rằng cái tâm của mình luôn luôn níu kéo thì tự nhiên sẽ loại trừ được. Chỉ cần nhận ra ngay rằng chính cái tâm ngứa ngáy khó chịu hay hỏi “Ta có được lợi lộc gì không?” là kẻ gây rối loạn và cần diệt trừ.

6

Tâm Mùa Đông

Trong câu chuyện “Người học làm thầy phù thủy,”[3] người học trò phải làm nhiều công việc tầm thường trong nhà nhưng anh lại không thích mà chỉ muốn có thật nhiều quyền phép như thầy mình.

Từ khi học được của thầy một vài mánh khóe, anh học trò liền đem ra áp dụng để công việc của mình được nhẹ nhàng hơn. Anh làm bùa phép lên một cái chổi để nó nghe theo lệnh và làm việc như kéo nước từ giếng lên để lấy nước tắm cho thầy.

Nhưng có một vấn đề. Anh học trò không biết tất cả để có thể xử dụng quyền hành cho thích đáng. Anh ta làm cho cái chổi mọc hai cánh tay, xách thùng và chở nước nhưng đến khi bảo nó ngừng thì lại không biết ra lệnh thế nào. Cho nên dù nước trong bồn tắm tràn ra ngoài mà cái chổi vẫn tiếp tục đổ vào.

Người học trò van nài với cái chổi nhưng nó trả lời, “Tôi không ngừng được; ông phải ra đúng lệnh cho tôi mới được.” Người học việc kia đã gây ra một tình trạng rối rắm mà anh không tháo gỡ được. Tuyệt vọng, anh xách rìu ra chặt cái chổi làm hai khúc. Tạm thời thì êm xuôi. Hai khúc chổi rơi xuống sàn. Nhưng chỉ ít lâu sau, mỗi khúc lại mọc lại và trở thành một cái chổi nguyên vẹn với hai cánh tay. Cả hai cái chổi cùng gánh nuớc đổ vào bồn làm lụt căn phòng.

Câu chuyện nghe thật thảm thương nhưng cũng thật quen thuộc. Một khi đã chọn đường mà đi thì con người thường nhận thức rằng mình không thể nào ngừng được nữa. Đã có quá nhiều quyền hành, đến nỗi không có thể kham nổi. Muốn xử dụng quyền này nhưng lại không tự kiềm chế nổi. Con người hay phản ứng theo tình cảm nhất thời nên có thói quen hành động trước khi hiểu rõ sự vật. Ta hãy lấy kỹ thuật làm máy móc từ hạt nguyên tử làm thí dụ. Con người đang thử sáng chế những bộ máy và người máy li ti có khả năng tự gia tăng sản xuất. Có thể họ sẽ thành công trong việc tạo nên nhiều máy móc làm thay công việc người, nhưng có thể họ cũng sẽ khám phá ra rằng họ đã tạo ra một cái gì đến khi muốn ngừng thì lại không ngừng được nữa.

Hãy tưởng tượng có hàng tỉ bộ máy tí hon có thể tự sinh sôi nẩy nở từ những vật liệu trong môi trường. Nếu thả chúng ra thì còn làm sao điều khiển chúng được nữa? Chúng sẽ giống như những vi khuẩn mà không có kháng độc tố để diệt trừ. Ông Bill Joy, khoa học gia ở công ty Sun Microsystems đã hoảng hốt khi nhận ra rằng kỹ thuật này sắp đến tay không những của những khoa học gia ở Bell Labs mà còn của bất cứ ai có máy điện toán.

Những câu chuyện như “Người học làm thầy phù thủy”, “Quái vật Frankenstein”[4], “Trường hợp kỳ dị của Bác Sĩ Jekyll và Ông Hyde[5]” và lời tiên đoán hãi hùng của ông Bill Joy chỉ là những thí dụ, xuất phát từ sự nghi ngờ của con người về khát vọng làm chủ và khả năng kiềm chế những thôi thúc của mình.

Cũng có một câu chuyện thiền về đề tài này. Trong một ngày hội, một người kia thấy bầy bán một con quỷ với giá rất rẻ. Anh ta hỏi, “Nó có thể làm được những gì?” Người bán trả lời, “Con quỷ này có thể làm được mọi việc cho ông. Ông cứ bảo thì nó sẽ làm ngay. Nó giặt quần áo, nấu cơm, đi chợ, làm hết việc trong nhà. Chỉ có một điều ông phải nhớ là lúc nào cũng phải ra lệnh cho nó làm việc.”

Vì chỉ mải nghĩ đến cái lợi tức thời, người kia thấy rẻ quá nên mua ngay con quỷ đem về nhà.

Lúc đầu, mọi chuyện trôi chảy. Con quỷ bắt tay ngay vào công việc, răm rắp làm theo lệnh chủ, sửa mái nhà, nấu cơm, trồng rau trong vườn. Dĩ nhiên, lúc nào người kia cũng có việc sai con quỷ làm, cho đến một ngày kia anh ta có việc phải ra khỏi nhà. Lát sau trở về thì thấy con quỷ đang nướng con người hàng xóm trên bếp.

Thật là ngớ ngẩn khi nghĩ rằng con người có thể làm chủ những sự việc mình không thể làm chủ. Ai cũng muốn tìm ra những gì có thể làm cho đời sống mình nhàn hạ dễ chịu hơn. Chúng ta chỉ biết quan tâm đến những gì lợi lộc cho mình và hiếm khi nghĩ đến chuyện gì bên ngoài hoàn cảnh riêng của mình.

Điểm chính của những câu chuyện này và cũng là vấn đề then chốt của con người là chỉ biết bận tâm đến chuyện bảo vệ và chiều chuộng mình thôi. Càng lo cho mình được an toàn thì càng cảm thấy bất an. Càng muốn đạt nhiều kiến thức thì lại càng bối rối thêm. Càng tham quyền thì càng phá hoại khả năng khéo léo vận dụng quyền hành. Cứ để bản ngã lôi kéo thì chỉ đạt được những gì trái với điều mình đeo đuổi.

Vấn đề đặt ra là: Con người có thể nào có một cái tâm khác không?

Hãy xét tâm của Hàn Sơn, một người sống bên Trung Hoa dưới đời nhà Đường và là một nhân vật quen thuộc trong văn chương thiền. Tên của ông tiếng Trung Hoa có nghĩa là “Núi Lạnh.” Theo truyền thống, tên của ông được lấy từ nơi ông sinh sống, tức là rặng núi Thiên Thai bên Trung Hoa. Hàn Sơn ở gần chùa Quốc Thanh.

Ông là bạn thiết với Thập Đắc, bếp chánh ở chùa Quốc Thanh. Trong chuyện thiền, hai ông thường được tả như hai người xuẩn ngốc, cười vui từ những chuyện nhỏ nhặt tầm thường, chẳng hạn như lúc chiếc lá lìa cành.

Hàn Sơn là một tâm hồn phóng khoáng, không để ý đến lời phê bình của những người chung quanh. Bị chê cười là ngu xuẩn vì ăn mặc nghèo nàn, rách rưới, bẩn thỉu nhưng ông chẳng hề bận tâm. Dù Hàn Sơn không đi tu nhưng thầy trụ trì ở chùa nói ông còn có trí huệ hơn tất cả các tăng sĩ ở đó. Thỉnh thoảng khi rời Quốc Thanh tự để về Hàn Sơn thì các tăng sĩ đuổi theo trêu ghẹo. Ông chỉ cười theo và tiếp tục rạo bước.

Hàn Sơn hay viết thơ rồi dán lên hốc đá, cây hay tường. Có người thu lượm được nên ngày nay chúng ta mới có mà đọc. Có tất cả hơn ba trăm bài cho ta thấy tâm của Hàn Sơn không giống tâm thường tình của con người.

Hàn Sơn viết :

Người hỏi đường nào lên Hàn Sơn

Làm chi có lối.

Ngày hè tuyết cũng chẳng tan

Sương mù che lấp mặt trời đang lên.

Làm sao ta tới được đây ?

Tâm ta chẳng giống tâm người.

Tâm người nếu giống tâm ta

Thì người đã tới nơi đây.

Gập ai ta chỉ nói,

“ Hãy đến Hàn Sơn. ”

Khi mới học thiền ai cũng tò mò về Hàn Sơn, ai cũng muốn tìm đường tới Hàn Sơn. Họ thường hỏi, “ Làm sao tôi có thể như vậy được ? Làm sao tâm tôi có thể thảnh thơi như tâm Hàn Sơn ? ”

Nhưng, như Hàn Sơn đã trả lời, “ Không có lối nào cả. ” Thật vậy, chẳng có lối nào dẫn đến đây cả.

Khi đặt câu hỏi trên, con người không hiểu ngay cả câu mình hỏi. Họ tưởng họ đòi được giải thoát nhưng thật sự họ chỉ muốn đòi cái gì ở bên ngoài, cái gì có thể nắm giữ, điều khiển và xử dụng để được an nhàn. Cho nên mới tưởng rằng Hàn Sơn hay Thiền sẽ cung cấp cho mình bản đồ dẫn đến đó.

Hàn Sơn không chơi trò này và cả bạn cũng vậy. Bạn đã ở đây rồi, lúc nào cũng vẫn ở đây, có bao giờ rời khỏi đâu.

Người ta tưởng phải đạt được cái này, tránh cái kia, phải làm chủ cái này, điều khiển cái kia, và nhất là tưởng những kẻ như mình thì không bao giờ đến được Hàn Sơn. Lầm to !

Nhà văn Wallace Stevens có ám chỉ đến cái tâm này trong bài thơ “ Người Tuyết. ”[6]

Phải có tâm mùa đông

Thì mới biết nhìn sương giá

Và những cành thông tuyết phủ đầy.

Phải là lạnh giá từ lâu

Mới biết ngắm cây cối lởm chởm băng,

Và từ đằng xa những cây vân sam lấp lánh

Ánh mặt trời tháng giêng ; mà không nghĩ đến

Phiền não lúc gió thổi,

Vài chiếc lá kêu sào sạc.

Đấy cũng là tiếng lòng đất

Chan chứa cùng một làn gió

Đang thổi cùng chốn hoang dã

Vì người lắng nghe trong tuyết,

Không chút nào là mình, ngắm

Chẳng vật gì không ở đó và cũng chẳng vật gì ở đó.

Như Hàn Sơn, Wallace Stevens không phải là một tăng sĩ (thật ra ông là một thương gia giầu có) nhưng ông hiểu cái tâm trọn vẹn bao gồm tất cả trong mình.

Thiền là biết cái tâm đó, cái tâm mà ta chỉ gập tại đây. Không có đường dẫn đến đó. Chúng ta đã ở đây rồi. Tất cả chúng ta. Nếu là mùa đông thì phải có tâm mùa đông – thật vậy, phải là mùa đông thì mới ở đây được. Nghĩa là không nghĩ đến mùa xuân, không mong ước mùa hè, không ao ước cái gì không thể có bây giờ, tại đây. Cái tâm đó không với tới nơi nào khác.

Không có lối nào dẫn đến đó. Chúng ta đã ở đây rồi. Tất cả chúng ta. Nếu là mùa đông thì phải có tâm mùa đông – thật vậy, phải là mùa đông – thì mới ở đây được. Nghĩa là không nghĩ đến mùa xuân, không mong mỏi mùa hè hay cái gì không có ở đây bây giờ. Cái tâm này không với tới một nơi chốn nào khác.

Và nếu là mùa hè, thì phải có tâm mùa hè.

Không có nơi nào khác. Mãi mãi chúng ta ở tại đây.

Con người không phải làm chủ thế giới, không phải bảo vệ mình chống lại thế giới, không phải gìn giữ cái gì, chỉ cần hoàn toàn ở ngay tại đây và đáp ứng với hoàn cảnh hiện thời.

Có ở ngay tại đây thì mới thấy chẳng có gì không ở đây, thì sẽ không rơi trong ảo tưởng của bản ngã, lo chiều lòng hay bảo vệ nó.

Sự Thật không là gì khác hay ở đâu khác. Không có mô hình, không có biểu đồ, không thể viết ra được, không thể nắm giữ trong tâm được. Hàn Sơn đã nói rõ điều này.

Chỉ có một chỗ : tại đây, bây giờ. Cho nên Hàn Sơn mới nói, “ Nếu tâm bạn như tâm tôi, thì bạn cũng sẽ ở đây. ” Ở đây thì giải thoát khỏi điên rồ, sợ hãi, lo lắng, đấu tranh, cố gắng, lòng khát khao quyền hành và thói quen đi tìm sự an toàn và trốn chạy khổ đau.

Khi Hàn Sơn viết, “ Gập ai tôi cũng nói : Hãy đến Hàn Sơn, ” đấy chính là ông muốn mời mỗi người hãy chỉ ở ngay đây, để tỉnh thức mà nhận ra cái tâm điên dại, trái tim tham lam của mình.

Đi đến Hàn Sơn là thế.

7

Không Có Bí Mật

Con người tưởng tượng cuộc đời có nhiều bí mật nhưng không phải vậy. Bí mật là do mình tạo ra trong tâm trí. Người ta đã bầy ra biết bao tư tưởng về Thượng Đế, Sự Thật, Thực Tại, Đức Phật, tính tốt hay bất luận cái gì mà cũng chẳng hay biết.

Một khi tạo dựng cái gì trong tâm là có bí mật. Chẳng hạn khi người ta gán cho ý niệm Thượng Đế thật nhiều đặc điểm. Nào là “Thượng Đế tốt ”, “ Thượng Đế có kế hoạch cho tôi ”, “ Thượng Đế là đàn ông hay đàn bà ”, “ Thượng Đế hành động rất bí mật. ”

Cũng như thế, người ta tạo ra những ý niệm về tốt-xấu, thiên đàng-địa ngục, thiên thần-quỷ thần. Tất cả được bao phủ trong bí mật chỉ vì chúng đã được khái niệm hóa. Con người đã bịa đặt ra chúng.

William Shakespeare trong kịch bản “ Giông Tố ”[7] đã viết một câu được người đời nhắc nhở rất nhiều: “ Con người là do mộng tạo ra nên cả cuộc đời là một giấc ngủ. ” Ông viết như một người đã tỉnh thức. Nhiều đoạn trong văn chương Phật giáo có nhận xét tương tự rằng cuộc đời chỉ là một giấc chiêm bao, một ảo mộng.

Người đã tỉnh thức nhìn thấy rõ ràng sự kiện này. Thật ra chính vì giác ngộ giống như tỉnh dậy sau một cơn mộng nên những người này được gọi là đã tỉnh thức. Thực tại hàng ngày như một giấc mơ nhưng người ta không nhận thức được, không hiểu được rằng đó chỉ là một thực tại giả tạo, do cái tâm tạo dựng nên.

Liền sau khi tỉnh một giấc mộng thì những kinh nghiệm trong mộng, những âm thanh, màu sắc, mùi vị, cảm giác vẫn còn rất sống động nhưng rồi cũng mau nhạt phai. Người ta nói, “ Chỉ là một giấc mộng !”

Chỉ là một giấc mộngÖ rồi sao ? Bây giờ thì “ Tôi tỉnh rồi.  Tôi đã trở lại thực tại.” Tuy nhiên, đối với kẻ đã tỉnh thức, cuộc đời này vẫn chỉ do cái tâm tưởng tượng ra, vẫn chưa là tỉnh hẳn.

Con người không hiểu chuyện gì xảy ra chung quanh, không hiểu sống để làm gì, không hiểu “vấn đề lớn,” thật ra cũng không hỉểu vấn đề đó là gì nữa.

Cuộc đời này để làm gì? Con người từ đâu đến? Rồi đi về đâu? Tại sao lại có “một cái gì” và “không có gì”? Khi suy tư về những vấn đề trên thì thế giới có vẻ thật khó hiểu và huyền ảo.

Nhìn quanh quẩn thì thấy cái gì cũng bí ẩn và hão huyền. Nhìn sáu bảy thước chung quanh thì sự vật rõ ràng lắm, nhưng nhìn xa hơn thì cái gì cũng trở nên mờ ảo. Nhìn thật xa thì không còn thấy gì nữa. Chúng ta không hiểu đời sống của con người, thật là không hiểu gì cả.

Nhìn về quá khứ cũng vậy: cuộc đời nhạt nhòa mờ ảo. Có những kỷ niệm sống động thật nhưng chúng thuộc một thế giới không có trong hiện tại.

Hướng về tương lai cũng thế. Người ta có thể suy đoán và tưởng tượng, ước mơ và mong chờ, hay lo sợ hãi hùng, cũng vẫn chỉ là những điều huyền bí.

Bóng tối hoàn toàn bao trùm con người, cả trong thời gian lẫn không gian, không chỉ ở nghĩa bóng mà còn cả ở nghĩa đen. Ban đêm nhìn ngắm bầu trời xa thẳm chỉ thấy bóng đen bao quanh.

Vậy như thế đó, con người ở đây sống một cuộc sống huyền ảo. Một khi bước ra khỏi cái vòng rực rỡ của những bận tâm trước mắt thì tất cả trở nên mờ ảo đen tối.

Nhưng đối với những kẻ đã thức tỉnh, Thực Tại hoàn toàn khác hẳn. Chỉ có những điều bí ẩn trong những chuyện thông thường hàng ngày: Không hiểu tại sao máy điện toán không chạy? Ai gây ra tiếng động dưới nhà xe? Cuốn sách mình thích đọc để trên kệ này bây giờ lạc đâu rồi? Những bí hiểm đó lúc nào cũng ở gần bên. Nhưng người đã tỉnh thức nhìn thấy quanh con người và những bóng tối đó là ánh sáng. Không có bí mật nào cả. Thực tại rất minh bạch, hiển nhiên và sáng chói. Nếu bạn chú tâm vào kinh nghiệm hiện tại thì cũng thấy như vậy. Thật sự không có bí ẩn cơ bản nào cả, cho đến khi bạn bắt đầu níu kéo.

Đức Phật khuyên, “Hãy là ánh sáng cho chính mình; đừng dựa vào bất cứ cái gì ở bên ngoài.” Tại sao vậy? Bởi vì chẳng có điểm nào để nương tựa vào cả. Cái mà bạn muốn nắm giữ để nuôi dưỡng bạn chỉ là sản phẩm của bộ óc giầu tưởng tượng. Cuối cùng thì nỗi khát khao này chỉ ngăn trở bạn và kéo dài cảm giác yếu kém của bạn.

Tốt hơn hết cứ nên thẳng thắn nhìn vào hoàn cảnh cho đứng đắn thì trực hiểu tức thời chuyện gì đang xảy ra, thì nhận thức ngay được rằng bạn đã có đầy đủ tất cả rồi.

Một khi còn nhìn mình như một bản ngã riêng rẽ thì không thể nào hiểu được rằng mình còn đang bị vướng mắc trong guồng máy tư tưởng. Tất cả là do cái tâm bịa đặt ra. Rồi kèm theo là lòng ham muốn bảo vệ cái “tôi” mà tâm trí đã tưởng tượng ra. Thảm kịch là con người không ý thức được rằng tự mình gây cho mình một hoàn cảnh khó xử, tự mình lo bảo vệ và chiều đãi “cái tôi” nhỏ nhoi, để rồi chẳng nhận ra rằng không bao giờ thỏa mãn được nó cả.

Thi sĩ Pháp Jacques Prévert đã tóm tắt tình trạng rối loạn căn bản này rất khéo léo trong những câu thơ sau đây :

Tôi là tôi như thế

Tôi sinh ra như vậy

Bạn còn muốn gì nữa

Bạn còn mong chờ gì ở tôi ?

“ Tôi sinh ra như vậy. ” Như vậy là thế nào ? Ai cũng thấy không có gì bất biến cả.

“ Bạn mong chờ gì ở tôi ? ” Mọi người, kể cả chính bạn (một khi bạn thật sự muốn sống an lạc thay vì bị cái hình ảnh tưởng tượng kia mà bạn cố gắng bảo vệ và chiều chuộng hành hạ), mong mỏi bạn là Phật, nghĩa là tỉnh giác.

Phật là gì? Là Thực Tại, là tất cả, là không riêng một cái gì.

Tại sao không sống như thể đã hiểu sự thật là thế, là không có gì ngăn cách bạn với Thực Tại ? Sống được như vậy thì không còn bí mật trong đời sống. Chỉ có bí mật khi con người tự tách mình ra khỏi mọi sự vật chung quanh và chia chẻ thế giới thành cái này cái nọ.

Thực Tại không phải là một tư tưởng, không phải là điều con người tưởng tượng, không phải là cái gì họ có thể nghĩ đến được. Thực Tại là cái gì chứng nghiệm ngay trong hiện tại.

Thực Tại là “ như thế. ” Sự Thật là “ như thế. ” Vấn đề đặt ra là, “ Bạn là thế nào ? ”

8

Tái Sinh, Không Phải Đầu Thai

Một khái niệm mà người ta thường gán cho đạo Phật là đầu thai. Thật ra có đi ngược trở về thời Đức Phật mà tìm thì không thấy có giáo lý này. Đức Phật không nói đến đầu thai mà chỉ dạy về tái sinh. Mặc dù hai khái niệm thường hay được dùng lẫn lộn, chúng không giống nhau chút nào.

Thông thường người ta hiểu rằng con người sinh ra đời, sống một thời gian rồi chết. Kiến thức này đã gây ra một vấn đề trầm trọng cho nhân loại. Con người sợ chết. Khái niệm chết làm họ lo âu khắc khoải. Họ muốn biết, “Chết rồi đi về đâu? Tan biến đi hay sao?”

Con người phản ứng lại bằng cách tạo rất nhiều hệ thống tin tưởng và quan niệm để bám víu vào. Nào là thiên đường và địa ngục, hư không và lãng quên, rồi đầu thai. “Tôi sẽ đầu thai làm người khác.” Thỉnh thoảng lại có tư tưởng rằng nếu mình sống ngay thẳng thì sẽ đầu thai vào những hoàn cảnh thuận lợi hơn.

Có một quan niệm của Ấn Độ giáo cho rằng sống rất tử tế thì sẽ đầu thai thành một vị thần. Nhiều người, kể cả nhiều Phật tử, tin tưởng rằng xử sự tốt nhưng chưa hẳn là thượng thặng thì kiếp sau sẽ đầu thai làm người. Sống tệ bạc thì sẽ trở lại làm súc vật hay cây cỏ. Còn nếu quá tệ thì phải đầu thai làm khoáng vật.

Tất cả những khái niệm trên đều cho rằng có một thực thể hiện có tại đây bây giờ sẽ tiếp tục tồn tại dưới một dạng khác sau khi thân xác này chết và tan rã.

Có một nghi vấn được đặt ra. Nếu thực thể chuyển biến qua một hình thể khác thì nó giống thực thể cũ ở điểm nào? Làm sao nó có thể tiếp tục hiện hữu như trước được? Nếu không thì đầu thai là thế nào? Thật vậy, ngay cả “nó” cũng dùng để ám chỉ cái gì?

Không biết. Làm sao một cái gì có thể vừa là nó vừa là cái gì khác?

Tuy nhiên, nhiều người vẫn khăng khăng tin rằng có khía cạnh này của con người, linh hồn hay bản ngã, vẫn còn và đầu thai trở lại ở những kiếp sau.

Phần Phật pháp mà nhiều người không hiểu hay không biết đến là như sau. Chính Đức Phật đã chỉ cho thấy rằng quan điểm này thiếu sót và quá khích. Nó được mệnh danh là quan điểm thường hằng, nghĩa là cho rằng có một bản ngã trường cửu, một linh hồn, tiếp tục hiện hữu sau khi thân xác chết đi. Nhưng người đã tỉnh thức thì thấy ngay rằng không có gì vĩnh củu, cho nên quan điểm thường hằng không thể đứng vững.

Đây không phải là vấn đề tin tưởng. Người đã giác ngộ không tin tưởng gì cả.

Phải luôn luôn cảnh giác đối với những điều mình mong ước, những điểm mình nghiêng về. Con người có khuynh hướng níu lấy những lời giải thích hợp với khát khao vị kỷ của mình. Phải nhìn thấy cho rõ cái tâm thích níu kéo những gì dính líu đến “cái tôi”, thích chiều chuộng, bảo vệ và gìn giữ “cái tôi” như thế nào.

Đức Phật dậy rằng có trí huệ mà nhìn được cho đứng đắn là thấy biết được rằng không có cái gì trường tồn bất biến mà luôn luôn vận chuyển và biến đổi. Khi thấy rõ như thế thì không còn coi khái niệm trường cửu là quan trọng nữa. Nói cách khác, có thẳng thắn mà nhìn vào kinh nghiệm thông thường không thêm không bớt thì hiểu ngay rằng quan điểm về một cái tôi bất biến không thể đứng vững.

Thiền sư Nhật Bản Vĩnh Bình Đạo Nguyên ở thế kỷ thứ mười ba đã nói, “Cũng như củi một khi đã cháy rụi thành tro thì không trở lại thành củi được nữa, một người chết đi cũng không sống lại được nữa.” Có trở lại chăng nữa thì cũng không còn là người cũ (vì là người khác rồi) mà cũng không là người khác (vì như thế thì không còn là người cũ nữa).

Thực tế là trong đời con người không là một thực thể bất biến. Bạn ngày hôm nay không phải là con người của 10, 20 năm trước đây, ngay cả của 10, 20 phút trước đây.

Hãy ngắm bàn tay giữ cuốn sách này. Trong khoảng thời gian ngắn ngủi này, nó cũng không giống cái bàn tay lúc cầm sách lên. Máu chảy trong đó đã thay đổi. Có những chất đã được bài tiết ra và có những chất khác đã thấm qua làn da. Hình thể xương, bắp thịt, gân đã biến đổi; da đã lột đi; móng tay móng chân đã mọc dài ra. Tất cả trong thân tâm chúng ta và toàn thế giới đã, đang và sẽ tiếp tục biến đổi.

Vấn đề của con người là cứ cho rằng những tiếng tôi, anh, chị, nó ám chỉ một vài khía cạnh có thật của kinh nghiệm hiện tại. Sự thật là người ta không chứng nghiệm được một bản ngã bất biến nào cả. Xem xét cho kỹ thì sẽ thấy ngay rằng bản ngã là một quan niệm do cái tâm đặt ra. Đồng thời, quan niệm này lại rất mâu thuẫn.

Đức Phật đề cập đến sự tái sinh (từ ngữ dùng là “ý thức tái sinh”), chứ không phải đầu thai. Từng giây từng phút thế giới biến đổi và cho ra đời một thế giới mới. Ý thức tái sinh là sự thấy biết rằng khoảng khắc này không phải là khoảng khắc (mới) này. Người ở đây lúc này không giống người ở đây (trong khoảng khắc mới này) lúc này. Không có vật gì tồn tại. Không có gì lập lại. Không có gì trở lại. Mỗi chốc đều mới, tươi mát, vô song, vô thường.

Ý thức tái sinh là chất “keo quan điểm” dính liền những khoảng khắc lại với nhau. Thay vì xem chiếu thật nhanh nhiều khung ảnh rời rạc của một cuốn phim, khán giả thấy những hình ảnh vận chuyển ăn khớp với nhau. Nói cách khác, khoảng khắc này giống khoảng khắc (kế tiếp), cũng giống khoảng khắc (kế tiếp). Nhưng thật sự không có khoảng khắc nào giống hệt nhau. Mỗi khoảng khắc là một thế giới vừa tái sinh.

Na-Tiên, triết gia Ấn Độ ở thế kỷ thứ hai vạch rõ rằng qua từng giây từng phút không có gì tồn tại, dù chỉ đôi chút. Ông gọi đó là tánh không và là ý nghĩa trung thực của tánh vô thường.

Nhận xét này, dựa trên kinh nghiệm trực tiếp tức thời, không phù hợp với bất cứ quan điểm đầu thai nào, bởi vì như thế là tin rằng có một bản ngã tồn tại hay một thực thể có hình dạng.

Khoảng khắc này đã tái sinh nhiều lần trong lúc chúng ta đọc chương sách này. Tập nhìn thấy rõ sự kiện này là phương pháp giải thoát mà Đức Phật đã chỉ dẫn cho con người.

9

Bí Mật Ngay Trước Mắt

Thiền ngữ có câu sống chết là chuyện vô thường và đến rất nhanh. Câu này được coi như một giáo lý bí truyền mặc dù ở đâu cũng nói đến. Thật vậy, bí mật này lúc nào cũng ở ngay trước mặt mọi người. Đi đâu mà nhìn cũng thấy. Chỉ cần nhìn là thấy ngay rằng ở đời không có sự vĩnh cửu. Có sống có chết trong từng giây phút. Không có gì thường hằng.

Cái mà con người mải mê đi tìm thường ở ngay trước mắt ở chỗ dễ thấy. Chẳng hạn, khi tôi còn bé mẹ tôi thường giấu trứng Phục Sinh để anh chị em chúng tôi đi tìm. Chúng tôi lục lọi đằng sau màn cửa, dưới ghế, trong lồng đèn nhưng những quả trứng mẹ tôi để ở những chỗ dễ thấy nhất thì chúng tôi lại tìm thấy sau cùng.

Bây giờ con người cũng thế. Mặc dù tưởng mình đi tìm sự thật nhưng lại không xem xét kỹ những chuyện đang xảy ra. Bị vướng mắc trong những tư tưởng, khát vọng, lo sợ, bản ngã gây chướng ngại khiến họ không trực nghiệm được khoảng khắc hiện tại. Tất cả lồ lộ ra đó nhưng không nhìn đến mà chỉ chú tâm đến tư tưởng của mình, những gì mình mong tìm ra.

Vì mải mê với những cảm xúc và đối tượng do tâm tạo ra, những vật này càng trở nên thật hơn và càng bám chặt lấy con người. Hơn nữa, dường như ai cũng bị rơi vào tình trạng này nên họ cùng tạo ra và cùng chia sẻ ảo tưởng.

Dĩ nhiên, mỗi người cũng có những ảo mộng riêng, những quan điểm riêng để phân biệt mình với những người chung quanh. Vì cứ ôm giữ thật chặt những tư tưởng này nên mặc thực tại phơi bày ra trước mắt con người vẫn không màng tới mà trái lại rất hoan hỷ làm khán giả của những ý nghĩ của mình.

Sự thật là không có một vật gì bất biến dù chỉ trong một khoảng khắc ngắn ngủi. Vạn vật biến chuyển ở một vận tốc cao đến độ mà người ta có thể nói là không có gì thay đổi cả vì không vật nào được tạo ra hay không biến đổi được lâu. Không phải chỉ có thế giới vô thường mà ngay cả giây phút này khi mà vạn vật thể hiện cũng vô thường. Có xét kỹ kinh nghiệm hiện tại thì không thấy một thế giới thay đổi liên tục mà chỉ thấy một giòng luân lưu biến chuyển mà người ta gọi là thế giới.

Đức Phật nhận xét rằng ý tưởng có sự hiện hữu hay trường cửu là sai lầm, nhưng ý tưởng không có sự hiện hữu cũng sai lầm. Nhiều người cho rằng Phật pháp dạy là vạn vật vô thường, biến chuyển liên tục, sinh rồi diệt không ngừng. Nhưng thực tế không như thế và Đức Phật cũng không nói như thế. Ngài nhìn thấy rằng không có vật nào được sinh ra và cũng không có vật nào bị hủy diệt.

Có cố mà tìm trong thế giới này một cái gì để an ủi, để giải thoát con người khỏi hoang mang phiền não thì sẽ chẳng bao giờ tìm thấy. Trái lại sẽ chỉ tìm được nó trong khoảng khắc ngắn ngủi vô thường này.

10

Thực Tại Ngang Dọc

Dọc theo bờ biển nước Brazil người ta xây khách sạn và biệt thự ở những nơi mà khi xưa những khóm đước thường mọc. Sáu mươi phần trăm loại cây này đã bị tiêu hủy, những cây còn lại cũng biến dần.

Các chất bổ dưỡng thường theo dòng sông mà chảy vào các cây đước này nuôi dưỡng biết bao sinh vật. Bây giờ vì không còn chúng nữa, chất dinh dưỡng trôi hết ra biển, trong khi những sinh vật còn lại chết dần.

Ngoài khơi, các rặng san hô cũng dần dần bị tiêu diệt vì đất bồi trước đây chảy vào các cây đước nay đổ ra biển rồi đọng lại trên san hô, che hết ánh nắng nên san hô và các sinh vật sống nhờ nó cũng dần dần chết.

Cứ theo mức tiêu diệt hiện nay thì chỉ trong vòng 10 năm nữa, tất cả các cây đước trên thế giới sẽ bị tiêu diệt. Từ cả triệu năm nay có bao nhiêu sinh vật đã sống nhờ chúng? Và con người đã dựa trên bao nhiêu sinh vật này để sinh sống?

Trên thực tế, vạn vật đều nương tựa vào nhau. Không thể nào tách vật nào ra. Thực tại được kết cấu quá chặt chẽ không để vật gì lọt ra ngoài. Vạn vật ở ngay đây và tác động nhịp nhàng với nhau, không cần bàn tay nào thu xếp hộ.

Nhận xét trên của Đức Phật rất tinh vi và sâu xa. Ngài muốn nói đến ý chí của con người lúc nào cũng muốn xen vào tiến trình của thiên nhiên nhưng không được vì dùng cái tâm đối đãi thì chỉ đưa đến hỗn loạn. Thật sự nhân loại không cố ý và cũng không biết rằng xen vào là đi ngược lại luật tự nhiên.

Thiên nhiên đồng nhất. Vạn vật hoạt động như một khối toàn vẹn, chứ không phải như nhiều bộ phận rời rạc. Không có gì bỏ đi, cũng không có gì thiếu. Cũng chẳng có mục đích cải thiện gì cả.

Con người nên nhận thức ngay rằng thế giới này đơn nhất. Cho nên dùng tâm nhị nguyên để nhìn thực tại là không thích hợp. Không có nghĩa là cứ ngồi bất động và không làm gì. Cũng không được vì con người là một phần của cái khối đầy đủ đó. Vậy nên hành động nhưng những hành động này phải phù hợp với thực tại.

11

Không Thánh Không Phàm

Một trong những giáo lý thiền cổ nhất là “không hai”. Thế nghĩa là gì? Không hai là chia thế giới thành cái này và cái kia, người và ta, xấu và tốt, phải và trái. Cứ có ý niệm, thì có nhị nguyên. Trong đời sống hàng ngày phải có phân biệt thì mới liên lạc được với nhau và sinh hoạt được trong một thế giới đa diện. Nhưng nhị nguyên không thể diễn đạt chính xác được Thực Tại. Trái lại, nó du con người vào nhiều hoàn cảnh khó khăn, sợ hãi, rối loạn. Tuy có những tư tưởng nhị nguyên nhưng con người lại không sống thật sự trong nhị nguyên.

Nhị nguyên không đúng hay sai. Chỉ là con người cứ bị vướng mắc trong đó mà tưởng rằng nghĩ gì trong tâm thì trên thực tế phải như vậy, sắp xếp sự việc ra từng nhóm thì nắm vững được tình thế. Kết quả là họ thường xử sự trái nghịch hẳn với thực tế.

Chẳng hạn, họ cho một số vật là thánh và một số khác là tầm thường. Họ phân biệt siêu việt với trần tục, tin tưởng và mê lầm, sáng suốt và ảo tưởng. Có những tư tưởng như thế là rơi vào thói quen nhị nguyên, là tự đặt mình vào tư thế tranh chấp với người khác, với thế giới và cả với chính mình.

Cho nên Bồ Đề Đạt Ma, tổ thứ nhất của dòng thiền Trung Hoa, nói rằng phân biệt giác ngộ với mê lầm, đối xử với người đã giác ngộ khác với người còn mê muội là sai lầm và không phù hợp với lời dạy của Đức Phật. Làm như thế thì chỉ càng khiến trạng thái giác ngộ thêm xa vời, bí hiểm và không thể thực hiện.

Thiền là để thoát khỏi những tư tưởng như thế. Không có nghĩa là không nên phân biệt giác ngộ với mê lầm, nhưng phải nhớ rằng sự phân biệt đó chỉ có trong tâm thôi chứ không hề có trong thực tại. Thật sự chẳng có ai giác ngộ hay mê lầm. Con người tưởng thế thôi. Ngay cả ý tưởng có một người đặc biệt nào cũng là một cách phân biệt tạm thời thực dụng trong đời sống hàng ngày, nhưng thật ra không phù hợp với Thực Tại.

Một khi đã quen thuộc với giáo lý Phật, người ta thường nghĩ rằng giác ngộ là phần thưởng tột cùng và dĩ nhiên là nên cố gắng đạt cho bằng được. Có những tư tưởng như thế chỉ là tạo thêm ảo tưởng. Các thiền sư xưa cũng như nay đều luôn luôn nhắc nhở người ta rằng nghĩ như thế là nghịch với thực tại.

Thông thường người ta nghe thấy thế thì gật gù tán đồng nhưng không thật thông hiểu mà vẫn tiếp tục nghĩ theo tư tưởng nhị nguyên, vẫn cho rằng giác ngộ là cái gì ở bên ngoài, một vấn đề của ai khác không cần quan tâm đến. Như thế là lại đắp thêm một lớp nhị nguyên bên ngoài vấn đề nhị nguyên mà không nhìn rõ mình đang đứng trên nền tảng nào.

Nên suy gẫm về giáo lý này, đừng nên xem thường nó. Từng giây từng phút một xem nó muốn ám chỉ cái gì và mình phải làm gì.

Không thể nghĩ bàn về Thực Tại. Có nói gì thì cũng chỉ là dùng khái niệm, là phân biệt. Giáo lý thiền vượt hẳn lên trên trí thức. Phải suy gẫm nhiều về vấn đề này mới lãnh hội được để mà thực hành.

Phải tập trở về giây phút hiện tại để nhận thấy trong tâm chỉ toàn tư tưởng nhị nguyên: phê bình và bám víu, níu kéo cái mình cho là thánh, khinh rẻ cái mình cho là tầm thường. Có nhìn ra thói quen này mới tìm được lối thoát để khỏi bị lạc trong đó.

Tư tưởng và quan điểm không giúp con nguời tìm ra sự thật mà còn ngăn trở khả năng vốn có để trực diện Thực Tại. Tư tưởng, bất luận như thế nào và về vấn đề gì, đều không phù hợp với thực tại. Một khi biết vậy thì không còn chạy đôn đáo để tìm kiếm nữa, thì hiểu ngay rằng có tìm ra giải đáp nào thì cũng chỉ là ý niệm, là nhị nguyên trong khi Thực Tại hoàn toàn đồng nhất. Một điều hiển nhiên nữa là không cần phải giải thích mà chỉ cần nhìn cho rõ.

Sự thật không phải là một tư tưởng hay một tin tưởng có thể nắm giữ hay nghĩ bàn, nhưng có thể nhìn trực tiếp được. Dần dà thì người ta sẽ biết nhìn trực tiếp mà không cần giải thích và sẽ hiểu thế nào là sự thật. Con người đã biết sự thật rồi, chỉ cần nhắc nhở là nhớ lại.

12

Hẻm Núi Trong Cái Tách

Thiền là để tỉnh thức, tỉnh giác. Nhưng làm thế nào để tỉnh thức? Thế nào là tỉnh thức?

Hoàng Bá, một thiền sư Trung Hoa ở thế kỷ thứ bảy, có nói:

“Nếu các đạo sinh không đánh thức cái tâm này, thì lại dùng tư tưởng mà che lấp nó mất. Thế là lại tìm Phật bên ngoài, lại tham đắm hình tướng, cúng lạy, v.v... Chỉ có hại, không đưa đến kiến thức tối thượng.”

Nhưng người ta lại làm đúng như vậy, lại che lấp kinh nghiệm thực tại bằng những khái niệm về thực tại. Họ che khéo đến nỗi cũng không biết đến việc mình đang làm. Vì thế mà cứ triền miên sống trong hoang mang.

Cứ lấy bất cứ một vật gì – một hòn núi, bầu trời hay một tách trà. Thông thường người ta nghĩ: “Đấy chỉ là một cái tách.” Vì tưởng đã biết quá rõ về sự vật rồi nên họ chỉ nhìn thoáng qua, pha trà rồi rót vào tách mà chẳng ý thức mình đang làm gì. Sở dĩ như vậy là vì người ta tin cái tách chỉ là cái tách thôi.

Nếu xét cho kỹ sự kiện vừa qua thì không chỉ có cái tách mà thôi đâu. Có cả vũ trụ chứa đựng trong đó. Nhà thi hào Kabir có nói là trong cái tách có “hẻm núi và rừng thông.”

Cái tách không tự nó mà có. Có người đã lấy đất sét mà nặn nó. Có người đã làm cái bàn quay, đã lấy củi để đốt lò nướng. Đã có mưa nắng và đất để trồng cây.

Một khi nhìn thấy cái tách được tạo thành như thế nào, thì có thể chứng nghiệm được nó, thì thấy nó thật sự thế nào, nghĩa là chẳng là cái gì đặc biệt cả. Bạn cứ thử đi tìm kiếm xem có vật gì đặc biệt không. Không được. Hay bạn hãy thử trả lời câu này: “Có phải đứa bé trong tấm hình này là bạn không?” và bạn có thể đáp: “Vâng, chính tôi đấy.” Nhưng hiển nhiên là không phải rồi. Hiện giờ bạn đâu phải là một đứa bé. Nhưng bạn cũng không thể đáp là “Không. Không phải là tôi.” Vậy trong tấm hình là ai vậy?

Nếu bạn đáp: “Chính là tôi” thì làm sao bạn có thể vừa là đứa bé trong tấm hình vừa là người to lớn gấp sáu lần đứa bé và biết ăn nói lưu loát? Nếu bạn đáp: “Đứa bé trong hình vừa là tôi vừa không phải là tôi” thì nghĩa là thế nào? Có khi nào có một vật vừa là thế này lại vừa không phải là thế này không? Và nếu đứa bé trong hình vừa là bạn vừa không phải là bạn thì chúng ta đang nói chuyện gì đây? Cứ suy xét những chuyện thông thường như vậy thì sẽ điên đầu.

Những đối tượng của con người chẳng bao giờ tuyệt đối mặc dù họ thường tin là như vậy. Chẳng hạn cái tách chỉ là cái tách thế thôi. Nhưng không thể nào mà vạch được đường ranh giới ngăn cách cái tách với vạn vật. Bất cứ sự vật gì nghĩ gọn gàng trong đầu, đóng khung lại và được phân biệt rõ ràng với những sự vật khác đều chỉ là một khái niệm. Nhầm lẫn một khái niệm với thực tại đã đưa nhân lọai vào biết bao cảnh ngộ khó khăn.

Câu hỏi đặt lại vẫn là: “Làm sao mà tỉnh thức?” Trước hết phải có ý chí muốn tỉnh dậy. Nhưng muốn tỉnh thức không như muốn mua một cái xe mới, muốn có một công việc làm mới, hay muốn được người chung quanh nể vì yêu mến. Nếu so sánh với ham muốn tỉnh thức thì ham muốn các sự vật khác đều thật vô nghĩa. Muốn tỉnh thức để thật sự biết thế giới như thế nào thì phải biết cởi mở mà đón nhận “cái như thế”, nghĩa là thực tại trong từng khoảng khắc, trong khi thừa biết rằng thực tại đó không thể nghĩ bàn được. Chỉ có thể tỉnh thức khi thấy được rõ ràng, mà không cần cố gắng hay ép buộc. Muốn được như thế thì phải buông bỏ hết mọi quan niệm đã ôm ấp từ trước đến nay.

Đi tìm giác ngộ như thể đi tìm một phần thưởng thì sẽ chỉ thất vọng. Muốn tỉnh thức thì cứ tỉnh thức. Bắt đầu bằng cách xem xét kỹ lưỡng các đối tượng của tâm. Hãy quan sát các tư tưởng, tin tưởng, khái niệm, tất cả những sự việc phát hiện trong đầu. Rồi hãy xem chúng mâu thuẫn đến mức độ nào.

Một khi hiểu rõ tiến trình trên thì sẽ bớt ôm giữ những quan niệm của mình vì chúng như nước chảy qua kẽ tay. Không thể nào đi đến kết cục nào vì sớm muộn gì những khái niệm này cũng sẽ tan rã hết. Thế gian này không dấu diếm hay ôm giữ bí mật nào cả. Mọi sự đều phơi bày rõ ràng trước mắt. Nhưng con người không nhìn thấy chỉ vì tư tưởng của họ đã che lấp hết rồi.

Con đường chính đạo ở ngay trước mắt. Chỉ cần ý thức sự việc đang diễn biến cho thật giản dị và mạch lạc. Hãy mở trí huệ mà nhìn.

13

Chỉ Nhìn Thôi

Để giúp môn đệ của mình tỉnh thức, các thiền sư thường hay dùng một số từ ngữ và khái niệm để chỉ Thực Tại. Nhưng Thực Tại không thể nghĩ bàn được nên đôi khi những điều họ nói nghe thật nghịch lý, điên rồ, lố bịch. Noi gương họ không khó nhưng hiểu lầm họ cũng rất dễ. Cho nên các thiền sư thường thử trí huệ của nhau và mức tiến của môn đệ. Có những mẩu chuyện điển hình như sau.

Tối khuya, thầy hỏi một trò: “Cho ta xem sự hiểu biết của ngươi.”

Người học trò nghiêng mình về phía thầy rồi vặn đèn lên.

Thầy bất bình mắng: “Ngươi chỉ hiểu được thế thôi sao?”

Người học trò lại nghiêng mình rồi tắt đèn.

Thầy gật gù tán thưởng trò mình đã thật sự hiểu.

Câu chuyện thiền này rất điển hình, dễ bắt chước, nhưng khó mà lừa được một thiền sư có trình độ. Thay vì tán đồng, nếu thầy hỏi thêm: “Đèn tắt hay mở?” thì đáp thế nào?

Thiền chỉ là nhìn thế thôi. Nếu biết chỉ nhìn thôi mà không suy tư hay toan tính gì về sự việc mình nhìn thấy thì không có vấn đề gì cả. Khi một thiền sư muốn thử ai thì thật ra họ muốn thử khả năng nhìn của người đó. (Khả năng là một tiếng gây hiểu lầm vì ai cũng có khả năng nhìn rồi.)

Một vị Phật chỉ nhìn, nghĩa là không lầm tưởng nhận thức là khái niệm. Nhận thức thuần túy là ý thức mà không có đối tượng, là cái ý thức người ta có khi kinh nghiệm “sự việc như thế” trước khi tư tưởng, cảm giác, sự phân biệt thành “tôi” và “các sự vật khác” ùa vào.

“Chỉ nhìn thôi” là điểm phân biệt một vị Phật với người thường. Còn ở giai đoạn nhận thức thì mọi người đều nhận thức giống nhau. Bắt đầu có khác biệt là khi vị Phật đối phó thế nào với những khái niệm đương nhiên sẽ phát hiện. Họ không nhầm lẫn nghĩ với thấy. Họ không để khái niệm khống chế nhận thức.

Một khi bị vướng mắc trong tư tưởng thì không thể nhìn rõ được. Người ta thường không nhận định được điều này. Thay vì cứ yên lặng mà chỉ nhìn thôi thì họ lại bận rộn tìm một tư tưởng mới lạ hơn, rõ ràng hơn để lột trần bí mật của vũ trụ. Nhưng vũ trụ có ôm giữ bí mật nào đâu. Tất cả được phơi bày ngay trước mắt. Sự thật là con nguời rất quen thuộc với Thực Tại, nhưng chỉ vì lạc trong tư tưởng và khái niệm nên không nhìn thấy.

Trở lại câu hỏi: “Đèn tắt hay mở?” trong thế giới hiện tượng chỉ có hai câu đáp rõ rệt là “có” hay “không.” Nút đèn phải được bật tắt hay bật mở. Có hai sự việc rõ ràng và khác biệt. Nếu tắt thì không thể mở và ngược lại. Tuy nhiên, nhìn như thế là không biết nhìn toàn diện.

Không thể có “tắt” mà không có “mở.” Không thể có sự việc này mà không có sự việc kia. Thực vậy, trong tâm không thể nào chỉ có sự việc này mà không có sự việc đối nghịch.

Trong sự nhận thức, tất cả đều ở đó. Không có phần nào bị bỏ quên. Có đường lồi thì cùng lúc cũng có đường lõm. Vạn vật đều như thế. Không có vật nào đứng riêng lẻ, không có vật nào hiện hữu một mình. Vật nào cũng có vật đối đãi.

Cho nên nhận thức là ý thức không đối tượng vì khi chỉ nhìn thôi thì cái nhìn thấy được là cái toàn diện, không phải là một vật đặc biệt riêng rẽ nào cả. Nhìn đâu cũng chỉ có như thế.

Sau đây là một câu hỏi thiền khác thường được lấy làm thí dụ: “Tiếng vỗ của một bàn tay như thế nào?”

Khi người ta nghĩ đến một bàn tay đơn độc thì thấy câu hỏi thật lạ lùng. Muốn vỗ tay thì phải có hai bàn tay. Xét câu hỏi như thế là dùng khái niệm theo thói thường. Khi nhận thức mà không dùng khái niệm thì một bàn tay không đơn độc lẻ loi mà chứa đựng vạn vật. Một bàn tay vỗ là hai bàn tay vỗ, là mười bàn tay vỗ. Đó là âm thanh trước và sau khi hai bàn tay vỗ. Cũng là âm thanh trước và sau khi một bàn tay vỗ.

Người ta thường có khái niệm rằng âm thanh là âm thanh và yên lặng là yên lặng. Có và không có tiếng động là hai sự kiện được phân biệt rõ ràng. Thật ra, họ coi đó là hai sự kiện đối nghịch nhau. Nhưng đó chỉ là khái niệm, là cái gì người ta tưởng tượng, phân biệt, sắp xếp trong đầu, không phải là Thực Tại.

Con người thường nghĩ phải có tiếng động thì mới được gọi là tiếng động nhưng họ quên mất rằng phải có yên tịnh thì mới có được tiếng động. Vì có tiếng động nên mới có yên tịnh. Nếu không có tiếng động thì làm sao mà có được yên lặng?

Trước khi chuông kêu thì đã có tiếng động ở đây rồi. Sau khi chuông kêu, tiếng động vẫn ở đây. Tiếng động không chỉ là tiếng động mà còn là yên lặng nữa. Yên lặng là tiếng động. Sự kiện này con người nhận thức được trước khi phân biệt thành cái này và cái nọ, thành “tôi” và “tiếng động tôi nghe thấy.”

Tiếng chuông gắn liền với mọi sự vật đến trước và sau nó, và với mọi vật đang phát hiện bây giờ, nghĩa là màng tai, không khí dao động với âm ba, cây gậy để đánh chuông, người đúc chuông, người nấu kim loại, cái lò, những kim loại được nung chảy, những ngôi sao đã tan biến từ lâu và đã tạo thành kim loại. Loại bỏ bất cứ một yếu tố nào thì cũng sẽ không tạo được tiếng chuông. Cho nên tiếng chuông không chỉ là tiếng chuông mà là toàn thể vũ trụ.

Theo thói quen khái niệm hóa của con người thì sự vật tồn tại với thời gian. Thế nên “tôi” của 50 năm trước đây, 5 năm trước hay 5 phút trước đều là “tôi” của ngay bây giờ. Nhưng thế là sai lầm. 50 năm trước, người mà tôi gọi là “tôi” chỉ là một đứa bé. Làm sao giống được “tôi” của 5 phút trước đây được? Hơn nữa, tìm đâu ra được “tôi” của 50 năm trước hay “tôi” của 5 phút trước? Có tìm thế nào cũng không thể thấy đâu được thực thể đó ở ngay đây trong giây phút này.

Mỗi tối bạn tưởng mình trở về căn nhà cũ, căn phòng cũ. Nhưng sự thật là không hoàn toàn đúng như vậy. Đó chỉ là khái niệm của một kinh nghiệm bạn trải qua mà thôi. Mỗi tối hay đúng hơn trong mỗi khoảng khắc lại có một kinh nghiệm khác, một “bạn” khác, một căn nhà khác, một căn phòng khác. Mỗi bữa ăn là một bữa chưa hề ăn bao giờ trong một thế giới không giống đêm qua hay vài khoảng khắc trước đây.

Chỉ nhìn thấy là con người buông bỏ ngay được mọi tư tưởng đã có về mọi sự vật.

14

Thế Giới Thể Hiện

Như Tĩnh, thầy của thiền sư Đạo Nguyên bên Trung Hoa, có khuyên Đạo Nguyên trước khi về Nhật là sau này nên xa lánh chốn phồn hoa đô thị mà về ở ẩn nơi hoang dã. Đạo Nguyên đã vâng theo và xây chùa Vĩnh Bình ở một nơi hẻo lánh đối với ngay cả thời bây giờ.

Thôn quê có một vẻ tĩnh lặng, êm ả, không gây xáo trộn như nơi thành thị cho nên ở đó tâm dễ lắng xuống mà định. Điều này khá hiển nhiên nên người ta cho rằng đó là lý do duy nhất để tìm nơi hoang vắng mà thiền. Như thế là bỏ qua một điểm tinh tế hơn nhiều.

Trước hết, thôn quê không hẳn là một chốn luôn luôn yên tĩnh. Giông bão có thể đến xáo trộn bất cứ lúc nào, đốn cây tàn phá rừng. Sự tĩnh lặng trong lúc thiền không thể đem vào từ bên ngoài. Thiền nơi yên tĩnh có ích lợi, nhất là lúc đầu khi thiền sinh dễ bị chia trí bởi những tiếng động và sự việc xẩy ra chung quanh. Nhưng cứ trông chờ vào sự yên tĩnh bên ngoài này thì sớm muộn gì, dù là ở thành thị hay thôn quê, cũng sẽ có những sự việc thình lình đến xáo trộn.

Bạch Ẩn, một thiền sư Nhật Bản ở thế kỷ thứ 18, đã an được tâm bất luận hoàn cảnh của ông ra sao. Một lần có một phụ nữ trẻ trong làng vu khống ông là cha cái thai cô đang mang. Khi cha mẹ cô này đến chất vấn, Bạch Ẩn chỉ lẳng lặng nói: “Thế à?” Ông bình thản mặc tiếng tăm mình bị bôi nhọ. Khi đứa bé ra đời, ông bà ngoại nó liền đem đến trao trả Bạch Ẩn để nuôi. Ông chẳng phàn nàn liền nhận nuôi đứa bé. Một năm sau người mẹ đứa bé thú thật cha đứa bé là một chàng trai trong làng. Đứa bé liền được đòi lại. Bạch Ẩn trao trả và chỉ nói: “Thế à?”

Muốn có tâm bình thản và uyển chuyển như Bạch Ẩn thì không nên tìm những đức tính ấy ở bên ngoài. Phải đem hết tâm sức mà thiền, không phải chỉ khi nào ngồi thiền, mà suốt đời nghĩa là phải sống hoàn toàn có ý thức. Katagiri thường nói thiền là trọn vẹn 100 phần trăm hay là số không. Làm việc gì thì phải mang hết tâm ra mà làm, không thì thôi đừng làm. Không nên làm miễn cưỡng, nửa vời. Việc mình làm phải được thể hiện trong đời sống của mình, không thì thôi. Có ý chí và thái độ đó thì có được tâm của Bạch Ẩn. Dù giông tố có thổi qua cuộc đời thì cũng sẽ qua khỏi nhờ vào sự bình thản phát triển từ bên trong, không phải đem từ bên ngoài vào. Bất cứ lúc nào cũng có thể có những biến cố bi thương không ngờ xảy đến, nhưng không cần phải lẩn tránh vì sẵn có thanh tịnh bên trong.

Thật ra Như Tĩnh đã khuyên Đạo Nguyên về nơi tĩnh mịch mà sống là để quan sát thiên nhiên. Trái hẳn với con người luôn luôn muốn sửa đổi sự vật theo ý mình, thiên nhiên không có định ý nào cả bởi vì vạn vật đã nằm trong đó rồi thì không cần phải hành động hay phản động. Cho nên cứ xem xét thiên nhiên mà tìm hiểu và noi gương.

Con người thường cho rằng có một thực thể (Thượng Đế chẳng hạn) đã tạo ra và cai quản thế giới này. Rồi họ gán cho thực thể này mọi đặc tính của con người, như cũng có ham muốn khát vọng. Họ hoàn toàn không nhận thấy rằng họ đã phóng ra bên ngoài những quan niệm làm che lấp Thực Tại, rồi lại cho rằng những khái niệm này là thật.

Sở dĩ con người có quyết tâm và ý định là vì muốn giải thích động cơ thúc đẩy hành vi của mình, muốn bảo vệ bản ngã nhỏ mọn và vì đã đi quá xa Thực Tại rồi. Họ cảm thấy xa lìa tất cả nên muốn tu sửa lại hoàn cảnh, nhưng có làm gì thì lại chỉ gây thêm khó khăn và bất mãn.

Người ta vừa muốn bảo vệ vừa muốn chiều chuộng cái “tôi” nên cứ hết ham muốn lại chán ghét. Tất cả chỉ là ảo tưởng trong tâm. Thật đáng tiếc khi người ta không nhận định được rằng muốn thoát khỏi phiền não đó thì chỉ cần chú ý nhìn chứ không phải sửa đổi cái gì ở bên ngoài cả.

Tâm sáng suốt biết nhìn rõ như vậy được gọi là tâm giác ngộ. Muốn có tâm đó thì không thể ôm giữ căn cước riêng của mình nữa. Tâm đó lúc nào cũng chứa đựng vạn vật. Đó là tâm toàn diện, là Thực Tại.

Không có gì ở ngoài tâm. Cho nên khác với tâm người chứa toàn ham muốn và hận thù, tâm toàn diện không thiên vị về cái gì mà cũng không tránh cái gì. Nó không có mục đích gì. Khác với khái niệm con người tạo ra về Thượng Đế, tâm toàn diện - tức là Thực Tế - không có ý muốn nào cả.

Đối với tâm người, sự vật trong thế giới của hình thể, phân biệt và chia cách, rất đáng ngại. Nhưng, như Bạch Ẩn khuyên nhủ, chỉ nên nhìn thế thôi mà thấy rằng không cần nắm giữ hay trốn chạy gì cả.

Chủ ý của Như Tĩnh là khuyên Đạo Nguyên không nên trầm mình trong thế giới chủ ý của con người để bị vướng mắc trong tư tưởng, ưa ghét, thành kiến, trong mối bận tâm về những sự vật muốn thu đạt được hay những điều muốn tránh.

Có rời khỏi thế giới ưa ghét thì mới dễ nhìn thấy mình bị lạc trong cái tâm điên đảo. Thiền là để giản dị hóa cuộc đời, để không bị sự việc này lôi cuốn, sự việc khác đưa đẩy, để thấy rằng mình không lạc trong thế giới bên ngoài mà ngay trong tâm mình vì thái độ, tư tưởng và cảm xúc của mình.

Người ta nghĩ rằng sống trong một môi trường giả tạo thì dễ thấy thế giới là một ảo mộng. Không đúng. Sống trong thành phố do con người tạo ra thì càng dễ bị mất hút trong thế giới, càng quên thực tại của giây phút này, càng bị vướng mắc trong sự vật, tư tưởng và vấn đề. Phải dùng ý chí, phải tính toán, phải lo bảo vệ hoặc chiều đãi một bản ngã giả tưởng.

Nhưng thoát ra khỏi lối sống tiêu dùng quá độ mà ở một môi trường thiên nhiên không chủ ý, chỉ ngồi ngắm dòng nước lặng lờ chảy, ánh nắng rung rinh trên cành lá, thì rất dễ nhận ra rằng tất cả chỉ là ảo mộng. Ảo mộng đây không có nghĩa là cây cỏ, hoa là không có thật mà chúng chỉ không thật như con người tưởng thôi vì chúng không phải là những thực thể trường cửu, có một bản ngã tách riêng ra khỏi cái toàn diện và khỏi vạn vật khác.

Người ta có thể nghĩ “Thiên nhiên mới thật chứ, còn môi trường mà chúng ta tạo ra chỉ là ảo tưởng.” Không phải vậy. Ngay cả trước khi con người muốn sắp xếp tạo dựng lại thì thế giới đã là ảo tưởng rồi. Đến khi họ mải mê sửa sang lại thì lại càng khó thấy thế giới là ảo tưởng hơn nữa. Chỉ vì họ bị mê lạc trong những sự vật họ đã tạo dựng lên.

Dù muốn nắm giữ, điểu khiển hay là chỉ nhìn thôi thì vẫn chỉ là một Thực Tại đó, cái toàn diện độc nhất đó mà thôi.

Ảo tưởng không xấu cũng chẳng tốt. Vấn đề không phải là phải thoát khỏi ảo tưởng hay phải xa lìa thế giới. Thiền là để ý thức được cái gì trong thế giới này là ảo tưởng. Sống trong một môi trường không xô đẩy níu kéo thì dễ nhận thức được hơn.

Tập thiền không phải là quyết tâm “ra ngoài” để được cái gì hay sửa đổi cái gì mà chỉ là để quan sát tâm của mình. Hãy xem xét để mà thấy hết sự vật này đến sự vật khác cứ liên tục xô đẩy người ta một cách tinh xảo. Hãy ý thức khoảng khắc này xảy ra thế nào, tìm hiểu tại sao người ta không thể chú ý nhìn sự việc đang diễn tiến ra sao. Hãy nhận định rằng tỉnh thức là trạng thái tự nhiên của con người.

15

Giải Thoát Chứ Không Phải Cam Chịu

Đức Phật nói Ngài chỉ dạy có hai điều: một là dukkha, có thể dịch là thay đổi, khổ, mất mát, phiền não, hoang mang và hai là thoát khổ. Một khi còn bám víu vào bản ngã thì còn dukkha. Xét cho kỹ thì ngay cả trong sự vui sướng cũng có khổ bởi vì khi sự vật biến đổi thì không còn vui sướng nữa.

Cho nên bản chất của đời người là khổ, là trói buộc. Đức Phật chỉ cho thấy sự trói buộc ấy và con đường giải thoát. Để giải thoát chỉ cần nhận định được rằng vì mê lầm nên con người mới tự trói buộc mình bằng tư tưởng. Ngài giảng giải tỉ mỉ cho thấy tiến trình con người bị vướng mắc trong vô vàn sự vật, hoàn cảnh, các mối liên hệ để mà tránh phiền não, kể cả cảm giác khó chịu là không hiểu mình sống để làm gì. Tiến xa hơn nữa, Đức Phật còn chỉ phương cách để thoát khỏi ngay cả sự giác ngộ.

Con người rất hoang mang về vấn đề giải thoát. Họ đưa ra rất nhiều khái niệm nhưng chúng cũng chỉ là những hình thức trói buộc, chính vì chúng chỉ là những tư tưởng thay thế Thực Tại. Người ta khó nếm được mùi vị giác ngộ vì càng nghĩ đến, càng đeo đuổi, càng muốn đạt được thì càng lùi bước và càng trói buộc mình thêm. Càng muốn giải thoát lại càng tiếp tục hoang mang và đau khổ.

Có người cho rằng Đức Phật khuyên nên đầu hàng và cam chịu những khó khăn ở đời. Thân phận con người luôn luôn là phải chịu khó khăn cho nên chẳng làm được gì hơn là cố gắng hết mình cho qua đi. Thật ra, Đức Phật không hề nói như vậy. Ngài cũng đã từng nói là người ta sẽ hiểu lầm lời ngài. “Ta gọi là giải thoát nhưng thế gian gọi là cam chịu.”

Có nhiều người khác lại cho rằng Phật giáo nhiều lắm thì cũng chỉ đưa đến sự tĩnh lặng bên trong. Mục đích chỉ là tìm được sự an bình trong tâm. Đức Phật không ám chỉ đến một kinh nghiệm hạn hẹp như vậy. Ngài chỉ dẫn cách để tâm được thật sự giải thoát trong mọi hoàn cảnh chứ không phải chỉ an tịnh hay cam chịu mà thôi.

Còn chưa nhìn thấy thì làm gì chăng nữa, ngay cả học lời Phật dạy, cũng chỉ là tự trói buộc trong tâm. Chính từ trong tâm mà con người mới có khả năng thấy và hiểu được thế nào là giải thoát.

Để được giải thoát không phải hy sinh gì cả. Vì sợ phải buông bỏ những sự vật nên người ta mới bám chặt lấy chúng, nhưng bám víu thì chỉ đau khổ chứ chẳng được gì. Làm sao ôm giữ được của cải, tư tưởng, tình cảm, kỷ niệm, cuộc đời, những người mình thương mến? Không sự vật nào tồn tại. Vạn vật biến đổi. Cho nên không có gì để hy sinh thì mới được giác ngộ bởi vì con người có bao giờ sở hữu vật gì đâu? Họ chỉ tưởng họ có mà thôi.

Chỉ vì có ảo tưởng rằng chiếm hữu được sự vật thì sẽ hết đau khổ, phiền não nên mới sợ mất chúng. Nhưng rồi chúng cũng sẽ qua đi, bất luận có níu kéo hay không. Nếu không bám víu thì sẽ thấy giải thoát ngay, như Đức Phật đã dạy.

Giải thoát là nhìn thấy rành mạch sự việc diễn biến trong từng khoảng khắc, là thấy vạn vật đều phù du. Nếu nghe đáng sợ thì chỉ vì còn bám víu lấy bản ngã, còn thấy mình và người xa cách.

Không có gì mới lạ cả. Từ bao giờ con người vẫn ở trong tình trạng này nên chẳng có gì để sợ, để hy sinh. Có những sự việc mà trong sự mê lầm người ta coi là quan trọng sẽ mất đi. Một khi đã nhìn rõ rồi thì tự nhiên chúng cũng biến đi. Cũng chẳng hề gì.

Cũng giống như người ta sợ ma quỷ. Còn sợ thì còn lo đề phòng. Đêm đến thì lo cửa đóng then cài, đọc kinh cầu nguyện, hay để đèn sáng để ma quỷ khỏi đến. Cứ theo thói quen làm thế mà ma quỷ không đến thật nên không dám bỏ. Có ai đến đảo lộn thói quen này mà tối mở toang cửa thì sẽ bị coi là điên rồ hay được khen là can đảm. Dĩ nhiên người này chẳng điên mà cũng chẳng can đảm. Đêm có mở cửa mà chẳng thấy ma quỷ đến thì mới thấy rõ rằng mình đã tự trói buộc mình trong sợ hãi, ham muốn được an toàn, tất cả đều tự mình gây nên. Không cần phải hy sinh gì cả mới được thảnh thơi. Tự nhiên sẽ thấy bao nhiêu cố gắng trước đây để chặn ma quỷ thật là lố bịch.

Giác ngộ cũng không phải là cam chịu. Nói đến Thực Tại thì không có sự lựa chọn. Con người đã ở trong đó rồi. Có chấp nhận hay không thì Thực Tại vẫn là Thực Tại. Không làm gì được. Có la hét rên xiết thì cũng thế thôi, chẳng ích gì.

Điều Đức Phật dạy còn vi diệu và thâm thúy hơn là cam chịu vì cam chịu là khi tưởng mình còn xa lìa còn đơn độc. Cam chịu chỉ có trong thế giới của bản ngã với những khái niệm về xa cách.

Một khi thấy tường tận sự việc đang xảy ra không ở bên ngoài xa hẳn con người thì thấy ngay rằng không có gì để nhận chịu, cũng chẳng có “cái tôi” nào để cam chịu.

Giải thoát vượt lên trên mọi ý niệm về nhận chịu. Không có ai để giải thoát, cũng không có gì để thoát khỏi. Nhìn thấy được là tự do.

16

Chủ Nhà Trong Chủ Nhà

Cốt tủy của thiền là biết được sự giải thoát. Con người cứ tưởng mình tự do, nhưng phần đông đều bị trói buộc bởi những tư tưởng, tin tưởng, khái niệm cho nên lại càng bị giam cầm hơn cả người bị cầm tù trong khám. Tuy nhiên, có khác là chỉ có mình tự đầy ải mình chứ không một ai khác.

Người ta thường bước vào thiền bằng những đường lối càng trói buộc họ thêm. Họ nôn nóng được giải thoát, lại sẵn có nhiều quan niệm về giải thoát, rồi cầu khẩn thầy dạy phương cách để chóng được giải thoát. Nhưng thiền không dạy người ta phương pháp để được tự do vì ngay từ đầu họ đã tự do rồi. Sở dĩ họ không biết là vì đã tự đeo cho mình nhiều xiềng xích quá: bằng trí thức hay bằng tình cảm. Thi hào Ba Tiêu diễn tả sự trói buộc này trong một bài cú tả tâm trạng ông khi nghe tiếng hót hoài cảm của chim hototogisu, một loại chim cu cu nổi tiếng vì tiếng hót trầm buồn.

Tôi đang ở Kyoto

Nhưng lắng nghe tiếng hót Hototogisu

Thì lại trạnh nhớ đến Kyoto.

Ba Tiêu đang ở thành phố cổ kính Kyoto mà nghe được tiếng hót của chim Hototogisu thì không thể cầm lòng mà tưởng nhớ đến thành phố này. Nhớ Kyoto đây là nhớ đến khái niệm về thành phố này, dù ông đang ở ngay đấy. Nhớ nhung như thế là một cái thú đau thương. Vẫn là đau khổ nên vẫn là ảo tưởng.

Vậy thì làm sao mà sống không có ảo tưởng?

Không thể được. Còn phân biệt mình và người thì còn sống trong biển mê. Trong thiền tông, người ta gọi là sống trong “nước bùn.” Ảo tưởng không phải là sai lầm. Không thiền để loại trừ ảo tưởng. Nước bùn là nước bùn. Muốn tẩy trừ nó thì chỉ càng khuấy nó đục thêm lên.

Các vị Phật không tìm cách loại trừ mê lầm. Họ chỉ nhìn cho rõ để không bị nó phỉnh gạt. Không cần phải diệt trừ mê lầm mới giác ngộ. Cũng không phải giác ngộ rồi thì mới diệt trừ được mê lầm. Hiểu như thế là càng lún sâu trong ảo tưởng. Con người không phải đạt giác ngộ vì vốn đã giác ngộ rồi. Không bao giờ xa cách nó. Chỉ cần nhìn thấy là như thế thì đã tự do rồi.

Ở thế kỷ thứ 9, thiền sư Lâm Tế bên Trung Hoa, có nói về giác ngộ như thế này:

Lúc đến gập thầy có những thiền sinh mang đầy xiềng xích. Thầy lại đeo thêm lên người họ một sợi nữa. Ấy vậy mà họ vẫn vui mừng vì chẳng biết phân biệt việc này với việc khác. Thế gọi là khách nhìn khách.

Nhiều người đến gập thiền sư người quấn đầy xiềng xích của khái niệm và tư tưởng, mong mỏi được thầy cho thêm nữa. Cho nên gập được thầy nào ban cho cái gì thì mừng rỡ lắm. Nhưng như thế lại là bám víu. Những thiền sư thuyết giảng bằng những lời lẽ khó hiểu không được nhiều người ưa thích vì họ chỉ chấp nhận những điều gì dễ hiểu, mà họ nắm giữ được, đồng hóa với và gọi là của mình.

Giáo lý thiền chỉ đến một điều khá vi diệu về hiện tại. Sự vật nhìn thấy được trong giây phút này có khả năng giải thoát con người nhưng nó không phải là vật gì để nắm giữ hay để khái niệm hóa.

Có cảm tưởng thiền đem lại cho mình một điều gì thì chỉ là trói buộc, không phải giải thoát. Không có gì để đạt. Thế chỉ là đeo vào mình thêm một cái xiềng, thêm một sợi xích, khiến mình thêm bất mãn và thúc đẩy mình đi tìm thú vui mới. Vẫn là phiền não cũ, không có gì mới. Vẫn là xiềng xích nhưng là kiểu mới, làm bằng vật liệu khác trước, có màu sắc cũng khác. Rồi người ta cũng sẽ chán nó như đã chán mọi vật khác trước đây.

Không có gì để tìm hiểu về giác ngộ. Nó không giải thích được Thực Tại thì tìm hiểu cái gì đây? Hơn nữa, ảo tưởng là như thế, là cứ đi tìm hiểu hết chuyện này đến chuyện khác, cứ lập khái niệm về mọi sự việc.

Thiền là để trở về với sự việc như thế này, là hiện hữu, là nhận thấy rằng mình cứ mãi kể chuyện cho mình nghe, cứ một mình giải thích mọi sự việc. Thiền không đem lại gì cả. Nếu nghĩ là có thì chỉ toàn là ảo tưởng.

Lâm Tế nói: “Thế gọi là một người khách nhìn một người khách khác.” Nghĩa là người ta không quan tâm đến sự việc đang xảy ra mà chỉ để ý đến có làm gì được về sự việc đó không. Cho nên mới bỏ quên kinh nghiệm của giây phút này mà trong thiền tông người ta gọi là chủ nhân. Người ta hoàn toàn không biết rằng Thực Tại và con người là một.

Sự thật được truyền bá một cách trực tiếp, không cần đến lời nói. Con người đã giác ngộ rồi nhưng vì không ý thức nên cứ mãi tiếp tục nghĩ mình là một thực thể riêng rẽ, cô lập. Có từ bỏ được tư tưởng trên thì mới thấy mình đã là chủ nhà trong chủ nhà, thì mọi vấn đề liên quan đến trói buộc và giải thoát sẽ không còn nữa.

17

Trước Khi Có Tư Tưởng

Thanh Viễn Phật Nhãn, một thiền sư Trung Hoa thời xưa, đã nhận xét như sau, “Chỉ được gọi là thiền sinh khi đã biết nhìn trước khi có danh sắc, trước khi có tư tưởng. Nhờ danh sắc người ta mới nhận được ra sự vật. Đó là những khái niệm, tư tưởng, và giá trị gán cho sự vật khiến chúng trở thành có thật. Sức nóng là biểu hiệu của lửa. Ánh sáng và khói cũng vậy. Đối với con người, danh sắc còn có ý nghĩa nhiều hơn nữa. Thật ra, chúng cũng chỉ là những loại ảo tưởng. Con người tưởng chúng thể hiện Thực Tại, nhưng chúng đều chỉ do tâm tạo ra. Cho nên bao nhiêu danh sắc chỉ là những tư tưởng, những câu chuyện con người tự kể lại cho mình nghe từ kinh nghiệm trực tiếp.

Danh sắc không thể giúp con người chứng nghiệm được Thực Tại vì Thực Tại xảy ra trước khi có tư tưởng, có giải thích, trước khi sự việc cô đọng lại, trước khi những sự vật được phân biệt.

Thanh Viễn Phật Nhãn cũng có nói, “Muốn thiền thì phải từ bỏ tư tưởng.” Như thế, không có nghĩa là ông khuyên người ta ngừng suy nghĩ mà là không nên coi đối tượng của tư tưởng là Thực Tại. Thay vì bị lạc trong những tư tưởng thì chỉ cần ngừng không tin chúng có thật.

Như trong kinh Kim Cương đã viết, Thanh Viễn Phật Nhãn nói rằng không thể nhận ra Phật bằng danh sắc[8]. Từ ngữ kinh này dùng để chỉ Phật là “Như Lai”, một tiếng Phạn ghép có nghĩa là “đến và đi, thế đấy”, nghĩa là đến và đi như thể không có gì thật sự đến hay đi. Như Lai dùng ở đây ám chỉ Thực Tại, kinh nghiệm trực tiếp ngay trước mắt. Như Lai mô tả sự vật như thế tức là không có gì đặc biệt vì vạn vật biến chuyển không ngừng. Đó là kinh nghiệm trong lúc này, là sự việc nhận thức được trước khi tư tưởng phát sinh trong tâm, trước khi danh sắc xuất hiện.

Việc phải làm trong giây phút này là chú ý xem sự việc diễn tiến ra sao trước khi bàn tán về nó. Vấn đề là phải nhận định rằng tâm tạo ra hằng hà thế giới phù du tan biến nhanh như khói hay sương mù. Có thấy như thế thì mới thức tỉnh.

Nhưng tiếc thay, phần đông thiên hạ không để những tư tưởng, tin tưởng, quan niệm thân yêu của họ tan biến đi. Họ cũng không hề biết rằng chúng có thể tan đi được vì họ đã ôm ấp chúng chặt quá nên không thể nhận ra được rằng đấy chỉ là những tư tưởng.

Con người nào ngờ mình cứ bám vào những vật chỉ đem đến cho mình phiền não. Trong khi đó thì cứ bác bỏ tự do vì tin rằng muốn được giải thoát thì phải hy sinh cái gì rất quý giá.

“Thiền đòi hỏi thiền sinh phải biết không níu kéo tư tưởng.” Một khi nhận thức được rằng những đối tượng của tư tưởng không thật, rằng chúng chỉ như trong mộng, thì sẽ không còn bám víu vào tư tưởng.

Thanh Viễn Phật Nhãn nhắc nhở rằng những danh sắc nêu lên chỉ là những mô hình của thế giới chứ không phải là Thực Tại, không thay thế được Thực Tại. Cho nên những đối tượng của tâm, kể cả bản ngã và khái niệm về thế giới bên ngoài, đều không thật.

Giáo lý anatta (vô ngã) của Đức Phật là như thế, nghĩa là vạn vật đều không có bản ngã. Điều này chỉ có thể nhìn thấy trực tiếp chứ không thể hiểu được vì nó không phải là một tư tưởng mà là kinh nghiệm thật.

Trong thiền tông cũng như trong Phật giáo nói chung, vấn đề là Tỉnh Thức. Phải nhìn sự việc đang diễn biến thay vì quan tâm đến điều mình đang nghĩ.

Không nên để kinh nghiệm gây hoang mang, để xúc cảm, tư tưởng, ưa thích xô đẩy. Tuy vẫn có tình cảm và tư tưởng nhưng không để chúng chế ngự mình.

Thiền là quan tâm đến giây phút hiện tại, để thấy rằng nó không có gì đặc biệt mà phải bám víu vào. Chỉ cần nhìn thấy tâm thiên vị về đối tượng của dục vọng hay lẩn tránh đối tượng mình ghét bỏ là biết ngay mình đã bị lạc.

Làm sao ngăn cho tâm khỏi thiên vị? Nhất định không phải nhờ cố gắng rồi. Ép tâm không thiên vị thì cũng là thiên vị rồi. Chỉ cần nhận thức rằng tâm mình đang thiên vị thì tự nó không thiên vị nữa.

Bị lạc trong các danh sắc, chay theo tư tưởng khi chúng bắt đầu phát hiện. Đó là những ví dụ về tâm thiên vị. Khi tâm ổn định thì những trạng thái này tự động tan rã. Còn lại là Thực Tại lúc nào cũng vẫn ở đây. Vấn đề là phải nhìn.

18

Chân Tự Do

Ying-an, một thiền sư Trung Hoa thời xưa nói với môn đệ như sau, “Chỉ đi lướt qua thì không ai bắt giữ mình lại được, cũng chẳng ai gọi mình lại được.”

Người ta có thể nghĩ từ lời nói trên rằng thiền có một chướng ngại mà họ phải vượt qua, hay một mục tiêu họ phải đạt tới. Một khi vượt qua rồi hay đạt tới rồi thì sẽ thành công, sẽ giác ngộ, sẽ an nhiên tự tại, sẽ không ai đụng chạm được, sẽ hoàn toàn tự do.

Nghĩ như thế là sai lầm, là dùng tâm phàm mà suy đoán. Cứ tưởng tự do là làm bất cứ sự việc gì hoàn toàn theo ý mình, không ai được can thiệp vào, như những vị thành niên thường nghĩ. Nhiều người đã trưởng thành cũng có những ý nghĩ tương tự về tôn giáo, nghề nghiệp hay bổn phận công dân. Nhìn qua lăng kính Phật giáo thì “không ai có quyền sai bảo tôi làm việc gì” chỉ thể hiện sự trói buộc chứ không phải tự do.

Vì Đức Phật đã nói: “Ta gọi là giải thoát thì thế gian gọi là cam chịu” nên có người nhìn Phật giáo như là đầu hàng hay hy sinh làm tấm thảm cho người ta đạp lên thay vì đối diện thực tại. Những người có ảo tưởng này có thể nói: “Sức mạnh bên ngoài quá lớn không thể cưỡng lại được. Nên hoàn toàn đầu hàng thì sẽ giác ngộ.”

Nhưng Đức Phật không hề nói như vậy về vấn đề giác ngộ. Nghĩ như vậy là trói buộc, là lối suy nghĩ thường tình của con người. Sở dĩ người ta cho rằng lời Đức Phật dạy có vẻ như đầu hàng cam chịu là bởi vì họ còn nghĩ có “cái tôi” “ở đây” và cái gì khác “ở ngoài đó.” Nhưng Đức Phật đã có nói rõ rằng không có thế gian nào ngoài con người cả, nghĩa là con người và vạn vật chỉ là một. Giải thoát là nhìn thấy rằng không có thế gian nào để chấp nhận và cũng không có ai để đầu hàng.

Đức Phật chỉ nói đến kinh nghiệm hiện tại. Xét cho kỹ thì chỉ thấy có sự việc tiến triển liên tục ngay trong lúc này và gắn liền với vạn vật “bên ngoài.” Qua khung cửa, bạn nghe thấy tiếng xe chạy và nghĩ, “Có một chiếc xe chạy ngoài đường.” Nhưng tiếng động ở đâu ra? Nó có ở ngoài đường không? Hay nó ở trong tai bạn, trong óc bạn? Hay nó ở trong sự rung động của không khí giữa bạn “ở đây” và con đường “ở ngoài đó”? Những sự việc trên xẩy ra ở đâu?

Phần đông con người đều nghĩ, “Bên ngoài có những sự vật. Còn ta ở trong này xa cách hẳn những sự vật ở bên ngoài đó.” Chính vì có những tư tưởng như thế nên mới bị thế giới bên ngoài xô đẩy hay nói đúng hơn thì mới bị những ý nghĩ và cảm xúc của mình trói buộc.

Có nghiên cứu cẩn thận kinh nghiệm hiện tại thì có thể nhận thức rằng không có “ta” tách rời ra khỏi “vạn vật bên ngoài.” Ying-an đã gọi lối nhìn như thế là “đi lướt qua.” Khi ông nói, “Không ai có thể bắt giữ lại được, hay gọi lại được,” Ying-an công nhận không có ai hay cái gì để bắt giữ hay gọi lại. Cũng giống như không thể tìm ra được cái tiếng động bên ngoài đó từ đâu ra, vì chẳng có vật gì ở đâu cả. Cứ tiếp tục truy xét kinh nghiệm trực tiếp thì sẽ thấy rằng chẳng bao giờ có thể bắt giữ được cái gì, ngay cả chính con người mà mình tưởng là mình.

Một khi đã nhìn tường tận giây phút này là như thế thì không còn nuôi tư tưởng có một vũ trụ gồm cái tôi cô lập ở “bên trong” nhìn ra vạn vật “ở bên ngoài.” Cũng không còn thấy cần phải tự bảo vệ chống lại “bên ngoài” nữa. Thế mới là tự do, là giác ngộ, khác hẳn với thái độ cam chịu, khác hẳn với tư tưởng muốn làm gì thì làm không ai có quyền xen vào.

Ngay bây giờ, bạn đã có khả năng nhìn sự thật rồi. Bất luận là Phật hay ai chăng nữa, không ai có thể cho bạn khả năng đó được bởi vì bạn đã sẵn có nó rồi thì cần gì ai cho nữa?

Không ai bắt giữ bạn được. Cũng chẳng ai gọi lại được. Không ai trói buộc được, thì cũng chẳng ai bịt mắt bạn được.

19

Thiền Không Đúng Cách

Khi mới tập thiền, người ta thường cho rằng mình đã biết thế nào là thiền. Họ đã chẳng theo nhiều khóa học rồi là gì, đã chẳng đọc qua hết các lời chỉ dẫn là gì, và cũng đã chẳng thiền hàng ngày rồi là gì?

Ấy vậy, nhưng cũng phải một thời gian sau mới thật sự hiểu mình làm những gì trong lúc thiền. Thoạt đầu các thầy dạy thiền thường nói nhiều điều nghịch lý khiến người tập thiền không thể hiểu. Chẳng hạn họ nói thiền không ích lợi gì, thiền mãi cũng chẳng đi đến đâu. Nhưng chính họ thì mỗi ngày lại ngồi thiền rất lâu. Không phải những thiền sư này muốn nói bóng gió gì mà trái lại họ rất thành thật và nói rất đúng, nhưng cũng phải có thời gian thiền sinh mới hiểu ra.

Một trong những cái bẫy người ta mắc phải là gọi thiền là “ngồi thiền.” Gọi như thế là sai vì làm cho người ta hiểu lầm là muốn thiền thì phải ngồi xuống. Sở dĩ có sự kiện này là vì một phần từ ngữ “thiền” được dịch từ Nhật ngữ “zazen” có nghĩa là “ngồi thiền.” Một phần khác, để ám chỉ thiền người ta cũng dùng từ ngữ Nhật “shikantaza”, có nghĩa là “chỉ ngồi.”

Điểm thiếu sót là bỏ qua tiếng “chỉ”. Chỉ rửa chén, chỉ chơi bóng, chỉ lái xe, chỉ nhìn, chỉ ngồi. Những hành động này đều là thuần túy thiền. Chính thiền sư nổi tiếng Đạo Nguyên cũng đề cập đến điểm này khi ông viết rằng sanzen – thiền hiểu theo đúng nghĩa nhất – “chẳng liên quan gì đến ngồi hay nằm.”

Thiền ở đâu cũng được, không cần phải chạy đi tìm gối để ngồi. Thật vậy ở nhiều thiền đường, người ta thường thiền trong khi làm việc, đi, ăn, hay ngồi. Thiền chỉ là tập trung tâm ý. Trong khi lái xe, trong khi nói chuyện, trong khi làm bánh hay viết thư, thì vẫn có thể tập trung tư tưởng. Bất luận họat động gì, hiểu được thiền rồi thì có thể áp dụng trong mọi sinh hoạt đời sống 24 trên 24.

Không thể lúc nào cũng hoàn toàn chú ý được như vậy. Khó có ai mà làm được. Điểm quan trọng là khi nào thấy mình chia trí không chú tâm vào sự việc đang xảy ra ở ngay đây trong lúc này thì liền kéo sự chú ý về. Cứ mỗi khi tâm sao lãng thì lại đưa nó về. Cứ làm như thế ở bất cứ nơi nào.

Thế là tập thiền, tập lúc nào cũng trở về hiện hữu trong giây phút này, từng hơi thở một, từng ngày một. Tập như thế không dễ. Trong đời sống hàng ngày thường có nhiều việc làm chia trí. Chính con người tạo ra chúng, bắt chước máy móc làm nhiều chuyện một lúc, cho rằng như thế là gia tăng năng xuất. Nhưng như thế chỉ làm tâm phân tán. Thiền thì trái ngược hẳn.

Người ta thường cho rằng điều quan trọng nhất là ngồi thiền được trong bao lâu, nhưng không phải vậy. Tập thiền cần nên nhớ ba yếu tố quan trọng nhất là:

1.      Nên thiền đều đặn.

2.      Nên thiền chung với người khác.

3.      Không nên phán đoán mình đã thiền ra sao.

Chẳng nên tập thiền nếu chỉ thỉnh thoảng mới thiền, khi nào có hứng. Cũng giống như luộc khoai mà chỉ thỉnh thoảng mới bắc nồi lên bếp đun trong vài giây rồi lại tắt lửa đi.

Thiền đều đặn là điều cần thiết. Chỉ riêng điểm này thôi cũng đủ giúp thiền sinh có một thái độ thích hợp trong lối cư xử. Nên định sẵn giờ giấc nhất định mà thiền rồi cứ thế mà kiên trì làm. Thiền cùng với người khác cũng rất có ích, nhất là nếu bạn muốn thiền lâu dài. Các thiền sinh khuyến khích lẫn nhau và giúp nhau khỏi rơi vào thế giới riêng của mình.

Sau hết, không thể nào hiện hữu khi tâm còn nhiều phê phán. Dần dà thiền sinh tập hiện hữu mà không còn bình luận về những sự việc đang diễn tiến. Trước hết là không bình phẩm về việc mình thiền ra sao. Không phê bình mình thì cũng sẽ không phê bình người. Còn chỉ trích thì còn không nhìn thấy được.

Một khi tập ngồi thiền thì giảm thiểu sinh hoạt cho đến khi chỉ còn chăm chú đến việc ngồi thiền và thở. Dĩ nhiên sẽ chẳng kéo dài được sự chú ý. Sớm muộn gì thì thiền sinh cũng sẽ có tư tưởng. Không hề gì. Ngồi yên một chỗ không làm gì thì tâm sẽ lôi ra nhiều sự việc. Đó là điều bình thường. Chỉ không nên để mình bị vướng mắc vào. Chăm chú quan sát rồi để tư tưởng phân tán đi.

Không làm thế được thì cũng không hề gì. Một khi không níu kéo chúng lại thì tư tưởng tự chúng rồi cũng tản mác đi. Dần dà thiền sinh tập thói quen mỗi khi có tư tưởng phát hiện thì không bàn luận nữa. Chỉ có như thế mới tiêu trừ được phiền não và bất mãn, mới thấy rằng con người có thể thấy và chứng nghiệm được tự do.

20

Đảo Ngược Hoàn Cảnh

Làm người ai cũng có tâm khích động. Trong lòng luôn luôn rên la về những chuyện không được vừa ý. Điều mơ ước thì không đạt được trong khi điều muốn tránh thì cứ tới tấp xảy ra.

Cũng đôi khi có cách chiều đãi cái tâm khó tính đó nhưng cần rất nhiều công phu và thời gian. Con người không thích cái tâm khích động nên tìm cách thay đổi môi trường chung quanh tưởng rằng như thế thì sẽ được mãn nguyện. Làm như thể nếu biết dự trù cho khéo thì mọi sự việc sẽ xảy ra một cách hoàn hảo, thì tâm sẽ lắng xuống và người ta sẽ an nhàn thảnh thơi.

Tuy nhiên chỉ riêng sự kiện con người sống chung với nhau cũng đủ cho thấy sự việc không luôn luôn xảy ra theo ý muốn. Sớm muộn gì cũng có xung đột, không bằng cách này cũng cách khác. Một khi còn nghĩ vấn đề ở bên ngoài, thì bất luận có làm gì thì rồi cũng vẫn bất mãn. Vì không tránh được bất mãn nên phải biết nhận ra rằng vấn đề không ở bên ngoài. Có khuấy động đến đâu thì thế giới kia cũng chẳng quan tâm đến mà cứ tiếp tục trao cho mình những chuyện bực mình.

Thiền không phải chỉ để tập buông bỏ cái tâm ồn ào bất mãn đó mà để quên nó đi. Nó còn đó hay không thì cũng không nên quan tâm đến. Chỉ cần dẹp bỏ một bên những rắc rối do mình tưởng tượng ra mà chú tâm vào sự việc đang diễn biến tại ngay đây trong lúc này.

Trong lúc ngồi thiền vì hoạt động giới hạn nên ít có chuyện xảy ra. Thiền giả có thể chăm chú đối diện và quan sát cái tâm đòi hỏi kia. Khi ngồi thiền là lúc cái tâm không muốn buồn phiền, giận dữ, bất mãn phát hiện. Mặt khác, nếu trong tâm còn nhiều bất mãn thì khi ngồi thiền nó càng hiện ra rõ rệt hơn. Đây là cơ hội tốt để đem nó ra mà xem xét rồi loại bỏ đi.

Hãy tìm hiểu cho kỹ vấn đề bất mãn – tại sao con người cứ muốn sự việc xảy ra khác hơn hiện giờ. Thời nay con người thường bỏ rất nhiều thời gian để đi tìm thú vui. Sở dĩ như thế là vì thâm tâm thật sự bất mãn và đau khổ.

Phải có can đảm đem bản ngã ra mà xét cho kỹ. Còn sống theo kiểu “Tôi muốn thế này” thì còn phiền giận, bất mãn, đau khổ, và tuyệt vọng. “Cái tôi” nằm ở giữa mọi sự việc, đòi được che chở, đòi được vừa lòng. Vì thế mà con người cứ mãi đau khổ.

Vì chỉ lo đi tìm thú vui nên bản ngã trở thành kẻ thù nguy hiểm nhất của chính nó. Tuy nhiên, chỉ cần chú ý và thành thật với bản thân mình thì sẽ thấy ngay trò xảo quyệt này và tránh khỏi bị phỉnh gạt. Phải nắm ngay lấy cơ hội mà chuyển thế cờ và tìm ra một tâm khác.

Ngày xưa có một vị thiền sư đã nói, “Đường đạo lúc nào cũng ở với con người, nhưng con người thì chạy theo sự vật.” Đường đạo hay Sự Thật, hay Thực Tại, hay Giác Ngộ luôn luôn ở ngay đây trong lúc này chứ không ở đâu đó mà phải chạy theo tìm kiếm để đạt cho bằng được. Phải hiểu rằng cứ chạy đôn đáo như thế nên mới có vấn đề. Hãy nhận ra rằng đường đạo không như thế mà lúc nào cũng ở ngay đây với con người.

Còn không nhớ điều này thì còn không hiểu, còn chạy tìm kiếm để đạt được thiền, để rồi lại xem thiền như mọi vật khác người ta đã chạy theo.

Hãy hình dung hai người ngồi thiền cạnh bên nhau. Bề ngoài họ chẳng khác gì nhau. Bên trong thì lại khác hẳn. Thiền giả thứ nhất có tâm xao động ồn ào, chứa đầy ắp khái niệm và phương pháp. Thiền giả thứ hai hoàn toàn tĩnh lặng, tâm trống không.

Người thứ nhất ngồi thiền để giác ngộ, để thành Phật. Người thứ hai ngồi thiền như một vị Phật. Người thứ nhất có rất nhiều lý do giải thích vì sao mình ngồi thiền. Người thứ hai chỉ ngồi thiền, thế thôi. Người thứ nhất chưa hiểu người thứ hai nhưng cho rằng cả hai đều ngồi thiền như nhau. Người này chưa hiểu rằng có thấy biết thì có giải thoát tức thời chứ không phải qua đúng “thủ tục” thì mới được giải thoát. Thật sự thì phải qua thủ tục nhưng đó là sau này thôi.

Thiền giả thứ nhất không hiểu rằng chẳng thể nào chạy theo cái mình đang chạy theo. Thật ra người đó nào hiểu mình đang đeo đuổi cái gì. Giác ngộ chỉ là một ý niệm. Trái lại, thiền giả thứ hai chẳng có lý do gì để ngồi thiền cho nên lại ngồi rất trọn vẹn. Cũng vì vậy mà người này có trí huệ, biết từ ái và tâm được an tịnh, giải thoát.

Sở dĩ con người có khả năng giác ngộ vì vốn đã giác ngộ rồi, chứ không phải vì xử dụng đúng phương pháp hay vì gập hoàn cảnh thuận lợi. Sự kiện này quá ư đơn giản nên dễ bị bỏ quên. Cứ thành thật với chính mình thì sẽ nhận thức ra ngay.

Hãy cứ hiện hữu ngay tại đây trong giây phút này thì sẽ thoát khỏi mọi bất mãn, khát vọng, chán ghét, tuyệt vọng.

21

Cứ Tỉnh Giác Là Đủ

Ở thế kỷ thứ 9 bên Trung Hoa có người tên Ngưỡng Sơn đến hỏi thầy của mình là thiền sư Quy Sơn: “Khi gập phải cả ngàn chuyện xảy đến một lúc thì phải làm thế nào?” Quy Sơn đáp: “Xanh khác vàng, dài khác ngắn. Mỗi sự việc đều có trật tự riêng. Tại sao phải can thiệp vào?”

Tuy thế nhưng phần đông thiên hạ cứ tin họ phải xen vào, phải làm gì, phải sửa đổi cái gì thì mới được. Có biết đâu rằng sự việc nào cũng chỉ là do tâm tưởng tượng ra, còn thực tại thì hoàn toàn biến chuyển trong từng khoảng khắc một.

Con người sống ở đời như thể họ có thể sắp đặt được mọi sự việc để mưu cầu hạnh phúc, để đạt được điều mong ước, để thay đổi được cả thế giới chung quanh. Nhưng không thể thực hiện được điều này. Nếu có thì cũng chẳng được lâu bền. Sự việc thay đổi và con người lại chạy đi đeo đuổi việc khác, hòng mong cải thiện hoàn cảnh của mình. Cứ như thế mà chu trình ảo tưởng lại quay một vòng mới.

Có xét kỹ lưỡng thì nhận ra ngay lối sống này chỉ đem lại bất mãn. Cuộc đời thật ra rất êm đềm trước khi người ta nhất định phải thay đổi nó.

Sẽ có người biện luận rằng ngày nay con người sống an lạc hơn xưa nhiều. Muốn chứng minh sự kiện này đúng hay sai thì chỉ là muốn giải thích hay tìm một giải đáp. Như vậy thì đã có vấn đề ngay từ đầu rồi. Nói rằng con người ngày nay an lạc hơn ám chỉ rằng câu chuyện đã kết thúc và con người đã đến một điểm tĩnh. Trên thực tế, làm gì có điểm đó. Những câu chuyện thần thoại hoang đường thường kết thúc ở một điểm rất vui vẻ cho độc giả cảm tưởng rằng câu chuyện rồi cứ sẽ kéo dài như thế mãi không thay đổi (“... và họ sống hạnh phúc bên nhau mãi mãi.”).

Trên thực tế, câu chuyện không bao giờ có đoạn kết mà biến chuyển không ngừng. Vậy công nhận rằng con người ngày nay sống an lạc hơn là một tư tưởng quái dị vì không ai biết được câu chuyện sẽ tiến hành ra sao. Có chỉ vào điểm nào thì lại có ngay điểm khác đối kháng lại mà không bao giờ hết.

Ấy vậy nhưng người ta vẫn dự định và tính toán như thể có một đoạn kết. Chỉ vì họ u mê nên cứ tưởng rằng sự việc có thể bền vững lâu dài mà không biến đổi. Họ hoàn toàn không nhận ra rằng họ chỉ sống trong ảo tưởng.

Có một câu chuyện khác về Quy Sơn. Ông nói với đệ tử, “Hôm nay trời lạnh như năm ngoái và năm tới.” Quay qua Ngưỡng Sơn, Quy Sơn hỏi: “Hãy nói cho ta biết có những ngày nào trong năm giống nhau?”

Ngưỡng Sơn là một tăng sĩ đã tu lâu năm. Ông chỉ giữ im lặng. Quy Sơn nói: “Ta biết ông không trả lời được.” Rồi nhìn Hương Nghiêm, một tăng sĩ còn non nớt mà hỏi, “Còn ngươi thì sao?” Hương Nghiêm liền đáp, “Con trả lời được.” Lúc đó Quy Sơn ngắt lời, “Ta rất vui mừng thấy sư trưởng không đáp được.” Làm sao mà nói gì được về giòng đời lưu chuyển liên tục? Có nói gì thì chỉ là đóng khung nó trong những khái niệm mà xa lìa hẳn thực tại.

Người đã giác ngộ chỉ muốn thức tỉnh mà không bao giờ sống trong ảo mộng nữa. Thế là đủ.

Đức Phật đã đề cập đến vấn đề sống ở đời với tư tưởng phải thay đổi Thực Tại. Ngài nhận ra rằng tất cả ảo tưởng là do “cái tôi” gây nên. Tin vào ảo tưởng này là tạo ra một lối sống khác biệt không tự nhiên. Hành động có dụng ý do bản ngã điều khiển nên nó rời rạc, chia chẻ, chỉ đặt trọng tâm vào một điểm, trong khi hành động hồn nhiên bao gồm tất cả. Vì không chú ý đến toàn diện nên tất phải đưa đến phiền não, nghĩa là bất mãn, đau khổ, rối loạn.

Không phải vì thế mà con người không nên hành động. Một khi đã sống ở đời, làm sao tránh được điều đó? Thật vậy, cuộc đời là hành động, là chuyển động, là năng lực. Không có gì đứng bất động, dù chỉ trong một giây ngắn ngủi. Dù cho có muốn bất động cũng không được vì tất cả đều chuyển động. Chẳng hạn như bạn có muốn ngồi yên trong một giòng suối thì vẫn phải tác động với tất cả các sự vật chảy ngang qua.

Người đã giác ngộ nhìn thấy vấn đề quan trọng ở đời không phải là làm thế nào để thay đổi thế giới cho vừa ý mình mà là làm thế nào để chú ý vào sự việc đang xảy ra trong lúc này. Nói rõ hơn thì vấn đề là phải tỉnh giác chứ không phải là đạt điều gì làm mình hài lòng. Có như thế thì con người vẫn hành động nhưng không vì có dụng ý hay khát vọng.

Mỗi lúc người ta lại bước vào một hoàn cảnh mới. Thay vì dự định toan tính thì hãy chăm chú quan sát sự việc đang diễn tiến trong khoảng khắc này. Đôi khi vì tất cả đều biến chuyển liên tục nên có toan tính điều gì thì chỉ là tạo thêm chướng ngại, bởi vì khi mải mê với điều mình toan tính thì lại bỏ lỡ mất những cơ hội mới.

Vấn đề thiết yếu không phải là có nên hành động hay không mà là phải luôn luôn tỉnh thức để nhìn rõ sự kiện đang xảy ra. Có nhìn thấy rõ mọi sự việc trong từng giây từng phút thì tự nhiên biết hành động cho thỏa đáng.

Quy Sơn nói, “Tại sao phải xen vào?” Có thấy rõ rồi thì không còn muốn can thiệp vào, thì để mọi sự việc cứ tự nhiên mà diễn ra từ cái toàn diện. Giác ngộ là thế. Người đã giác ngộ chỉ quan tâm đến sự việc đang xảy ra mà tùy nghi đáp ứng, nên khác người còn sống trong ảo tưởng. Điểm này tuy khó thấy nhưng lại có hậu quả toàn diện. Thông suốt nó thì tâm hoàn toàn biến đổi.

Giác ngộ chỉ là hoàn toàn tỉnh thức để nhìn thấy rõ cái tâm tham đắm mà buông bỏ khát vọng, là nhận thấy mình không riêng rẽ, thiếu thốn hay yếu đuối. Một khi không còn để cái tôi điều khiển hành vi thì không còn bị thôi thúc phải xoay sở để cải thiện hoàn cảnh đời.

Sự thật là làm gì cũng chẳng thể tạo được hoàn cảnh như ý muốn và được sống hạnh phúc mãi mãi. Có thực hiện được hoàn cảnh vừa ý thì cũng chỉ được trong chốc lát. Còn muốn tìm hiểu là để làm vừa lòng ai thì cũng chẳng bao giờ biết được câu giải đáp. Vậy thì xen vào làm gì?

Có xét kỹ sự việc diễn biến trong từng khoảng khắc thì thấy ngay là không có gì để mà níu kéo. Không phải vì vậy mà người ta không nên hành động, dự tính hay tin tưởng. Chỉ cần không để sự việc này nọ làm mê mờ thôi.

Đối với người đã tỉnh thức, động cơ thúc đẩy đã thay đổi. Chỉ cần tỉnh giác trong từng giây phút rồi đối phó với từng hoàn cảnh một. Tỉnh thức trong từng giây phút giúp cho người ta hành động thích nghi với tình thế.

Trong mỗi khoảng khắc thế gian lại tái sinh và con người cũng vậy. Con người bạn đã thay đổi biết bao lần từ khi bạn cầm cuốn sách này lên đọc. Mỗi lúc lại có một người mới tái sinh. Chẳng có gì tồn tại thì làm gì có “bạn” nào mà lo bảo vệ và chiều chuộng?

Người đã giác ngộ luôn luôn nhớ điểm này nên không tin vào sự trường cửu. Phần đông người ta đến với thiền vì muốn tìm hiểu Thực Tại. Nhưng một khi đã quan sát kỹ lưỡng rồi thì mới thấy Thực Tại chẳng giống sự vật nào cả mà chỉ là nó mà thôi.

Sextus Empiricus, một hiền triết theo chủ nghĩa hoài nghi thời xưa, có nhận xét như sau: “Sống bằng kinh nghiệm là đủ, không cần tin tưởng.” Thật ra chỉ cần nhìn thấy rõ. Có thức tỉnh thì nhận thấy ngay rằng từ bao giờ con người cũng chỉ khao khát có giác ngộ.

22

Sống Không Đo Lường

Thiền là làm hết sức mình. Nhưng con người không biết thế nào là “hết sức mình,” nên mới bị lạc trong khái niệm này. Cho nên người ta mới đặt ra thế nào là phải trái, là nên hay không nên làm việc gì, mới tạo dựng mục tiêu và khuôn mẫu để đo lường mức tiến bộ.

Như thế chỉ là đưa tất cả vào phạm vi của bản ngã. “Ta sẽ thành công.” “Ta sẽ hơn người.” Rồi bị lạc loài trong tư tưởng và tham vọng cá nhân. Ngay cả trong lãnh vực thiền, trí huệ hay tự ái cũng không tránh khỏi vấn đề này. “Ta sẽ xả thân quên mình.” “Ta sẽ chứng niết bàn.” Thật là lố bịch.

Hãy xét cái tâm có những tư tưởng kỳ lạ trên. Đó là cái tâm thường tình, tham lam, thèm muốn, chia chẻ và động loạn. Trong thiền tông, làm hết sức mình là phát triển một cái tâm không vướng mắc trong những hành động ích kỷ, chia rẽ người và cô lập mình.

Lương Khoan, một thiền sư Nhật Bản và cũng là một thi sĩ ở cuối thế kỷ 18 và đầu thế kỷ 19, đã có một tâm rất thiền. Có nhiều chuyện kể về Lương Khoan. Sau đây là hai câu chuyện tiêu biểu.

Một hôm Lương Khoan vắng nhà. Một tên trộm lẻn vào căn nhà của ông để ăn trộm. Không tìm được vật gì có giá trị, tên trộm sửa soạn bỏ đi thì Lương Khoan về bắt gập. Thương hại tên trộm, Lương Khoan liền cho hắn tất cả quần áo của mình. Tên trộm kinh ngạc, nhận rồi bỏ chạy. Đêm đó ngồi ngoài trời ngắm trăng lên, không mảnh vải che thân, Lương Khoan nghĩ, “Thật tội nghiệp! Ước gì ta có thể cho hắn mặt trăng.”

Có thể Lương Khoan nói đến mặt trăng thật hoặc đến trạng thái giác ngộ mà mặt trăng là một biểu tượng. Ông muốn cho tên trộm cái tâm thức tỉnh nhưng lẽ dĩ nhiên là không được. Mỗi người phải tự phát triển cái tâm đó. Không ai làm hộ người khác được.

Một câu chuyện khác kể Lương Khoan đang ngồi trong nhà thì nhìn thấy một búp măng trồi lên khỏi nền đất. Ông cứ để mặc cây măng mọc cho đến một ngày thì nó đụng phải trần. Lúc đó, Lương Khoan leo lên mái cắt lấy một khoanh để cây tre tiếp tục mọc lên.

Làm hết sức mình là bước vào giây phút hiện tại và nhìn rõ sự việc đang phơi bầy, là nhận thấy đời mình không thuộc về mình mà gắn liền với toàn thể vũ trụ.

Con người thường nghĩ mình là những thực thể riêng rẽ nên cảm thấy cô độc, rồi trở thành ích kỷ, rồi phải gập khó khăn và chịu đau khổ. Để xoa dịu niềm đau này, người ta tốn nhiều công phu và nghị lực để thay đổi mình, tha nhân và môi trường mà không mảy may ý thức được rằng hành động của mình ảnh hưởng đến người khác.

Người ta rất dễ nhận ra cái gì ở “bên ngoài” xúc phạm đến mình rồi phản ứng “Ta không muốn cây tre mọc ở kia.” “Ta không muốn đầu tư mà chỉ đem về lợi tức dưới 10 phần trăm.” Tuy nhiên, hiếm khi người ta xét xem tâm mình thế nào và hành động của mình tác động ra sao lên thế giới chung quanh.

Hãy xét phương pháp thiền. Người ta thường coi đó như là một thế ngồi đặc biệt trong một khoảng thời gian nhất định. Định nghĩa như vậy thật hạn hẹp. Nói đúng hơn thì thiền là hiện hữu cùng với sự việc đang tiến triển chứ không phải cùng với những xúc cảm và tư tưởng đang phát hiện trong tâm thức. Người ta chỉ biết để ý đến nào là những lời giải thích, biện bạch, hay lo lắng mà thôi. Tâm thiền khác hẳn với tâm thường tình chỉ muốn xếp đặt và điều khiển sự việc theo ý mình.

Tâm thiền lúc nào cũng ở ngay đây trong giây phút hiện tại, bất luận người ta làm gì và đang ở đâu. Có tâm này phát hiện thì hậu quả ra sao không quan hệ. Chỉ có sự việc đang xảy ra – lái xe, nói chuyện hay nằm trên giường – mới đáng kể.

Người ta thường hỏi: “Phải ngồi thiền trong bao lâu?” Câu hỏi thường tình nhưng cho thấy thói quen của con người khi đối diện với một vấn đề. Nó cũng hàm chứa những mong chờ của họ. Cho nên thiền trong bao lâu không đáng kể bằng có thiền đều đặn hay không và thiền trong tinh thần nào. Có thói quen này là bắt đầu phát triển tâm thiền. Quan tâm đến thời gian ngồi thiền chỉ là lề lối của cái tâm đo lường, tham lam thường nhật.

Trong khi thiền chỉ cần chăm chú vào khoảng khắc hiện tại mà không quan tâm đến việc cải thiện tâm cho nó sáng suốt hơn, tập trung hơn, tỉnh thức hơn. Không phải ép mình ngồi yên mà khống chế cái tâm vọng động. Làm hết sức mình chỉ là nhận định rõ rằng lối sống thường nhật của mình không thích hợp rồi thay đổi thái độ. Phải tập thực hành với tất cả tấm lòng, và chỉ thực hành thôi, không vì mục đích hay lý do gì.

Cái tâm trong sáng vốn có của con người bao giờ cũng ở ngay đây, không cần phải tìm mới đạt được. Thiền chỉ là hoàn toàn có mặt ở đây trong lúc này, là tái sinh trong từng khoảng khắc, là sống hồn nhiên, lành mạnh và đổi mới theo từng giây từng phút. Sống mỗi giây phút cho thật đầy đủ trọn vẹn rồi tiêu diệt con người này đi không để lại dấu vết là có tâm giải thoát. Đồng thời cũng để mọi người sống tự do cuộc đời của họ mà không can thiệp vào. Có nhận định được những lỗi lầm cũ của mình đối với người khác thì mới có thể tha thứ cho mình được rồi sửa đổi.

Thế là biết sống một cuộc đời lành mạnh, an bình, hòa hợp. Làm hết sức mình là thế đấy.

23

Vật Quý Nhất

Một đệ tử đến hỏi thiền sư Tào Sơn, “Vật quý nhất ở đời này là gì?” Tào Sơn đáp, “Đó là đầu con mèo chết.”

“Tại sao đầu một con mèo đã chết lại quý nhất?” Người đệ tử hỏi.

“Bởi vì nó không có giá.” Tào Sơn đáp. Khổ thay cho người biết giá trị của sự vật vì họ sẽ đánh giá mọi vật. Làm như thể họ để mọi sự việc lên cân rồi đánh giá, “Vật này có lợi ích gì?” “Hoàn cảnh này có lợi cho ta không?”

Càng đo lường, phán xét thì càng tham lam, mưu mẹo. Con người cảm thấy bất mãn mà không hiểu vì đâu. Họ không nhận ra rằng vì đo lường mà cứ mãi khổ đau nên cứ đeo đuổi hết vật này đến vật khác mà bỏ lỡ vật quý giá nhất trên đời. Ấy vậy mà họ cứ phạm lỗi này mãi.

Điều người ta mong muốn nhất không thể mua bán như một vật dụng. Nó rất giản dị nên luôn luôn bị bỏ quên, nhưng thật ra nó vẫn ở ngay tầm tay. Vật vô giá là sự tỉnh thức. Con người muốn nhìn rõ nhưng lại không có gì để nhìn, để nắm giữ hay thu thập lại. Không phải là một vật hữu hình mà họ nắm được trong bàn tay hay một vật vô hình có thể ôm giữ trong tâm.

Những vật đánh giá hay đo lường được, tâm người lại thật sự không khao khát. Cái họ thật sự cần và muốn thì vô giá và họ đã có rồi. Nhưng chính vì nó vô giá nên dễ bị bỏ quên. Con người thường bị mê hoặc bởi những vật họ đánh giá. Do đó họ mới cho rằng vật quý giá nhất cũng giống như mọi vật họ vẫn thường đánh giá nhưng có phần to lớn hơn, đẹp hơn và cảm động hơn. Vật đó không phải là một vật thông thường mà chính là khoảng khắc này.

Trong cuốn “Tâm thiền là tâm của người mới học đạo,”[9] Shunryu Suzuki viết “Khi tôi nói xong thì bạn cũng nghe xong. Không phải nhớ, không phải hiểu lời tôi nói.” Không nên đánh giá một bài thuyết giảng hay một cuốn sách. Dĩ nhiên người ta không muốn uổng phí thời gian nghe những lời vô bổ nhưng họ lầm to nếu sau buổi thuyết trình họ tưởng có thể nắm được cái gì bỏ túi đem về.

Sự vật nào có chân giá trị đều không thể nắm giữ được. Con người biết rõ điều này nhưng vẫn quay mặt làm ngơ. Điều quan trọng sau khi nghe một bài giảng hay đọc một cuốn sách về thiền không phải là nhớ hay nhắc lại điều gì mà là cái tâm có biến đổi hay không.

Khi đương đầu với hiện tại, điều đáng quý nhất là hoàn toàn tỉnh thức, hoàn toàn sống trong khoảng khắc này. Có như thế khi khoảng khắc đó qua đi thì vẫn hiện hữu với cái đang xảy ra bây giờ.

Vấn đề không phải là hiểu để sau này áp dụng. Vấn đề chỉ là “như thế này.” Bạn đã hiểu cả rồi. Cho nên không cần nắm giữ hay tìm kiếm để đạt điều gì vì đó chỉ là ảo tưởng.

Gần đây tôi có đọc chuyện về một công ty có sản xuất một loại hạt giống đặc biệt. Người nông dân mua loại giống này tăng gia sản xuất rất mạnh nhưng không thể giữ hạt lại để trồng vào mùa tới vì hạt không mọc mầm. Cấu trúc của hạt giống, tức là bản chất của sự sống đã bị biến đổi.

Hành động này phát sinh từ một cái tâm gập gì cũng đánh giá, ngay cả tính chất căn bản của sự sống. Tâm này không chấp nhận sự vật “như thế” mà muốn chúng có thể đem lại cái gì cho nhân loại. Sống với tâm đó là không muốn chấp nhận Thực Tại mà chỉ thích cái nhìn trừu tượng. Cho nên mới không biết thật sự sống trong thế giới này.

Hành động như thế Đức Phật gọi là “nghiệp” (nghĩa là có chủ ý) ngược lại với hồn nhiên, không chủ ý. Loại hành động này không quan tâm đến cái toàn diện, cái nền trên đó mọi sự việc xảy ra. Ngược lại, có nhìn vào toàn thể thì không thể tìm thấy cái gì mà đo lường hay đánh giá được. Cho nên có thể thấy rõ rằng có làm thế chẳng thể thật sự đem lại an lạc. Không thể nói là cái gì tốt hay xấu, có giá trị hay không. Sự việc chỉ là “như thế”. Ý thức sự việc “như thế” là đáng quý nhất và không thể đánh giá.

24

Trước Khi Nói

“Tu Bồ Đề, ai sẽ nắm giữ được cái trí huệ tuyệt hảo giảng nghĩa ở đây?”

Liền đó Ngài A Nan đáp: “Những kẻ không thể trở lui hay những kẻ đã biết nhìn đứng đắn...”

Tu Bồ Đề nói, “Chẳng một ai có thể nắm giữ được trí huệ tuyệt hảo này. Bởi vì chẳng có gì được chỉ dẫn, soi sáng, hay truyền đạt. Cho nên chẳng có ai để nắm giữ.”

- Trích từ “Trí Huệ Tuyệt Hảo Qua Tám Hàng Chữ”

Trước khi sự kiện xảy ra, những kẻ có trí huệ thường bị coi là xuẩn ngốc. Ngược lại, sau đó thì rõ ràng những kẻ ngu xuẩn lại là những chuyên gia. Chẳng hạn, vào thập niên 1980, nhà máy điện tử sô viết ở Chernobyl phát nổ, phun chất phóng xạ ra khắp địa cầu. Chưa đầy một năm trước đó, một viên chức cao cấp sô viết đã trấn an dư luận thế giới rằng nhà máy điện tử của họ rất an toàn. Viên chức này còn đặc biệt đề cập đến Chernobyl và quả quyết rằng cả ngàn năm sau cũng không có thể có một tai nạn đáng kể nào.

Chỉ vài tháng trước khi phi thuyền Challenger nổ tung, một viên chức của cơ quan hàng không và không gian Hoa Kỳ (NASA) cũng đã quả quyết với dân chúng rằng cả ngàn phi thuyền khi được phóng lên, họa chăng chỉ có một cái có thể gập tai nạn thôi. Ấy vậy mà đã có hai tai nạn, lần này lại là khi phi thuyền trở về trái đất chứ không phải khi được phóng lên, nghĩa là đáng lẽ có ít nguy hiểm hơn.

Cách đây không lâu, các chuyên gia cũng bảo đảm rằng khủng bố bằng sinh trùng không đáng ngại. Ấy thế mà bột anthrax đã giết một số người và làm tê liệt hệ thống bưu điện Hoa Kỳ vì chất này đã được gửi đi bằng bưu điện.

Trong những trường hợp trên, những người được gọi là chuyên viên đã bỏ qua hoặc không nhận thấy những sự kiện hiển nhiên. Bản chất của kiến thức là chỉ từng phần. Một khi đã có một lối nhìn nhất định rồi thì tất nhiên phải bỏ qua nhiều khía cạnh khác của vấn đề. Với trí huệ (cũng như với Thực Tại) thì không như vậy vì không có sự việc gì bị bỏ quên.

Thời trước, những vị lãnh đạo thường hỏi ý kiến của các bậc hiền triết. Ngày nay, họ chỉ trông chờ vào những chuyên gia. Điều này cũng dễ hiểu vì hai lý do: trước tiên, các nhà chuyên môn dễ được nhận diện và chứng nhận; thứ đến, những kẻ có trí huệ không tự xưng danh.

Vấn đề không phải là các nhà chuyên gia không đóng vai trò quan trọng nhưng là vì họ không soi dẫn con người đến Sự Thật được. Vì kiến thức của họ chỉ chuyên vào một phạm vi, cho nên họ không thể đưa nhân loại đến chỗ có thể nhìn thấy tất cả. Tệ hơn thế, họ còn hướng con người nhìn về phía khác.

Muốn trở thành một chuyên gia thì phải đặt giới hạn quanh địa hạt mình nghiên cứu. Vì thế các chuyên gia thường có riêng của họ một thứ ngôn ngữ và những lối lý luận chắc chắn, không nghịch lý. Nhưng vì họ giữ chúng trong một phạm vi có giới hạn nên những kết luận của họ không thể nào giải thích được Sự Thật tuôn trào bàn bạc khắp mọi nơi.

Cho nên dù nhân loại có lập nên khuôn mẫu hay khái niệm nào thì cuối cùng cũng chỉ là thay thế Thực Tại chứ không thể là Thực Tại. Khi tự giới hạn mình trong một cái bong bóng, một cái kén, một phạm vi giới hạn, thì khó mà nhìn ra được rằng tất cả kiến thức của con người đều trôi trên đại dương mênh mông của Thực Tại với vô số bong bóng khác. Từ trong bong bóng cũng khó mà nhận định được rằng bong bóng có vỡ thì mới nhìn ra được sự thật. Tuy nhiên sớm muộn gì thì bong bóng cũng phải vỡ. Lúc đó không nên vội vàng đi tìm kiếm ngay một bong bóng khác mà vào.

Tốt hơn hết là nên tự mình đập vỡ cái bong bóng của mình, nhưng không phải bằng âm mưu, toan tính hay cố gắng mà chỉ bằng cách nhìn thấy rõ ràng.

Người đã giác ngộ nhìn rõ Thực Tại – Sự Thật – trước khi lập khái niệm. Cái nhìn này gọi là pháp. Người ta không thể có khái niệm nào về pháp, không thể dùng ngôn ngữ đặc biệt nào mà diễn tả, cũng không thể dùng học thuyết nào mà định nghĩa. Vì vậy giáo lý nào dẫn đến Sự Thật rồi cũng tự hủy diệt giống như bàn tay phải viết trên bảng trong khi bàn tay trái xóa bỏ. Nghe như thế thật là mâu thuẫn nhưng thật không phải vậy.

Khác với những giáo lý thông thường mà người ta cho là có ích và vĩnh viễn, pháp chỉ có giá trị nhất thời rồi qua đi. Đức Phật đã ví pháp của mình như một con đò dùng để sang sông. Sang bờ bên kia rồi thì bỏ đò lại vì sau đấy nó sẽ chỉ là một gánh nặng vô ích.

Đáng tiếc là phần đông con người gạt bỏ tính chất tự mâu thuẫn này của pháp vì họ tin tưởng vào những giáo lý đã được trân quý qua bao thế kỷ mà không quen tự mình nhìn lấy. Gạt bỏ pháp là không nhận thấy rằng quan niệm và thực tại không bao giờ ăn khớp với nhau. Càng muốn tránh mâu thuẫn (từ bỏ những quan niệm tự mình đã đặt ra), càng không nhận ra sự thật.

Khác với pháp, những giáo lý thông thường không chấp nhận có nghịch lý hay thay đổi mà trái lại muốn ôm chặt lấy đối tượng ở một thế nhất định để dễ bề nắm giữ. Nhưng giáo điều nào bất luận về chính trị, kinh tế, tâm lý, tôn giáo, khoa học hay cơ khí cũng chỉ muốn nắm giữ một sự vật, rồi cũng phải qua đi.

Khi nào còn cho rằng khái niệm là sự việc đang diễn tiến thì còn sai lầm. Sự thật không thể diễn tả, không thể nghĩ bàn, nhưng có thể thấy biết.

Nhân lọai khao khát Sự Thật nhưng lại đi tìm nó trong những khái niệm, những từ ngữ. Cứ làm như nó là một vật bỏ trong túi rồi lúc nào muốn thì lấy ra mà khoe. Trong khi người ta bận bảo vệ sự vật trong túi thì Sự Thật không ngừng luân chuyển biến hóa trong một sự tương đối hoàn toàn. Không có chuyên gia về pháp, về Sự Thật. Không thể nắm quyền chủ động cuộc đời mình, nhưng vẫn có thể tỉnh thức.

25

Cái Kim Trong Bát Nước

Ca Na Đề Bà, sau này là tổ thiền thứ 15, đến gập Long Thọ, tổ thiền thứ 14, xin làm đệ tử. Như Long Thọ, Ca Na Đề Bà nổi tiếng là khôn ngoan, thích hùng biện, triết học, và tranh luận.

Long Thọ biết rõ điều này nên khi Ca Na Đề Bà đến, ông nghĩ: “Để ta thử xem hắn có trí huệ đến mức nào.” Khi Ca Na Đề Bà bước đến cổng, Long Thọ sai một người hầu đem một bát nước đầy đến rồi đứng xa theo dõi. Khi được trao cho bát nước đầy, Ca Na Đề Bà rút ra một cái kim bỏ vào bát nước rồi cầm bát nước đem đến cho Long Thọ. Long Thọ thấy thế rất hài lòng và cả hai cùng cười lớn. Họ cùng một tâm nên hoàn toàn thông cảm nhau. Sau đó, nhiều khi cả hai cùng giảng pháp, cùng đi đây đó với nhau.

Có nhiều lối giải thích câu chuyện trên. Cái bát thường được biểu tượng cho sự giác ngộ và cái kim cho ước vọng được giác ngộ. Tuy nhiên đó chỉ là những hình ảnh dễ làm người ta mê hoặc mà lạc hướng. Nên đào sâu mà tìm hiểu thì hơn.

Trước hết là cái bát đong đầy nước trong. Dù bát có đầy, Ca Na Đề Bà vẫn nhìn thấy tận đáy, biểu tượng cho tánh không, cho sự toàn diện của Thực Tại. Ca Na Đề Bà đáp ngay lại bằng cách ám chỉ đến khía cạnh bổ xung của đời sống hàng ngày. Đời sống này hòa tan vào toàn bộ mà không bỏ sót một phần nào. Ca Na Đề Bà đã nối sát gót Long Thọ.

Trong huyền thoại thiền, người ta thường tả Long Thọ như mặt trăng đầy (giác ngộ) hay trong câu chuyện này, như một bát nước đầy. Ca Na Đề Bà cũng còn có nghĩa là “người có một mắt”. Cái kim cũng chỉ có một mắt (lỗ xâu kim). Một mắt của Ca Na Đề Bà thường được gọi là mắt của nhất nguyên.

Cái kim có một công dụng nhất định. Điều này thông thường và thỏa đáng. Tuy nhiên khi bước vào thế giới của mục đích và công dụng, tức là chủ ý, thì người ta dễ bị mê lạc mà tưởng rằng tất cả đều đa dạng và lưỡng nguyên.

Con người có thể nhìn thấy rằng cả lưỡng nguyên và toàn bộ, mê lầm và giác ngộ, ta bà và niết bàn, chỉ là một chứ không hai. Nhưng vốn quen bị bản ngã thao túng nên họ cứ tưởng mình riêng rẽ và xa cách mọi sự vật rồi đâm ra ham muốn, sợ hãi, thương ghét. Thật ra ai cũng có khả năng nhìn thông suốt và chứng nghiệm được tính cách toàn diện của sự sống. Khi bỏ cái kim vào bát nước đầy, Ca Na Đề Bà đã diễn tả sự kiện này.

Khi tôi vẽ một đường từ trái sang phải như thế này

————————————————————

từ trái sang phải ®

và hỏi đối nghịch của nó là gì thì sẽ có người vẽ một đường ngược chiều như thế này.

————————————————————

← từ phải sang trái

Có nhìn kỹ thì thấy ngay rằng cả hai đường đều như nhau. Con người thường có lối nhìn như vậy. Nhìn một đường nhưng lại suy ra một nẻo khác đối nghịch lại. Nhưng cả hai thật chỉ là một.

Thí dụ những người cuồng tín thường lớn tiếng cổ võ quan điểm của họ nhưng lại bác bỏ quan điểm của người khác. Trong khi đó lại có người cười họ hẹp hòi. Suy xét cho kỹ thì tất cả những loại người trên đều nghĩ theo một kiểu: “Quý vị thật sai lầm. Chúng tôi mới thật sự biết sống đúng.” Họ đều không chấp nhận quan điểm của nhau mà cho rằng chỉ riêng họ có quan điểm đúng. Con người thường suy nghĩ hẹp hòi như thế.

Con đường đối nghịch với một con đường thẳng

————————————————————

có thể là một con đường cong vòng vèo, lộn hết hướng này sang hướng khác.

Thí dụ này chẳng khác gì với thí dụ cái kim và bát nước đầy. Con đường thẳng và con đường uốn quanh hợp lại với nhau tiêu biểu cho Thực Tại. Con người thật sự rất hiểu khuôn mẫu này. Cuộc đời có một khía cạnh vững chắc, bất biến, ổn định. Gắn liền vào đấy là những thăng trầm của cuộc đời, những biến cố chợt đến rồi đi.

Con người nhầm lẫn ở chỗ bị hoàn toàn vướng mắc trong những biến chuyển mà quên lãng cái nền tĩnh lặng của Thực Tại, cái bát nước của Long Thọ.

Thiền sư Oánh Sơn Thiệu Cẩn, người sưu tầm những mẩu chuyện thiền trên, nói rằng uống nước của Long Thọ mà không biết có cái kim trong bát thì nó sẽ vướng vào cổ họng.

Con người dễ bị lạc trong tiểu tiết, tư tưởng, cảm xúc, thế giới của công dụng. Khi biết ra thì vội vàng tìm cách sửa đổi, sửa mình, sửa người, sửa toàn thế giới. Thật ra chỉ cần sửa tâm là đủ.

Con người sống như thể họ nhìn thực tại qua một khung cửa sổ, như không liên hệ gì đến hoàn cảnh chung quanh, như một người khách thay vì như một người chủ nhà (theo lời của thiền sư Trung Hoa Động Sơn). Nhưng sự thật bao giờ cũng ở ngay đây với con người. Không cần đeo đuổi theo nó như một vật ở bên ngoài, chỉ cần tỉnh thức thì thấy nó ngay. Đời người gắn liền với thế giới. Viên ngọc quý lúc nào cũng ở ngay trong túi, không phải đi tìm ở đâu xa. Chỉ cần đặt tâm vào giây phút hiện tại, chỉ giây phút này mà thôi.

Cuối cùng thì chỉ có riêng mình sống đời mình. Không có ai để kiểm soát. Biết vậy thì nên có một thái độ khác, một lối hiểu khác, một hướng đi khác. Cuộc đời không chỉ giới hạn trong ít phân khối xương thịt. Không có trong, không có ngoài, mà chỉ có như thế này, nghĩa là chỉ có sự việc xảy ra ngay tại đây trong lúc này. Hơn thế nữa, từ bao giờ cũng chỉ có như thế này, như bát nước và cái kim. Không giống nhau nhưng cũng không phải là hai.

26

Tại Sao Phải Đi Tìm Giải Thoát

Có câu chuyện kể một người đến hỏi một thiền sư, “Tôi nghe kể lại có một vị Phật thời xưa tên Đại Thông Trí Thắng ngồi thiền cả mười niên kỷ mà cũng không giác ngộ. Tại sao vậy?” Người thầy đáp, “Ông đã tự trả lời câu hỏi rồi.”

“Nhưng vị Phật đã thiền lâu như vậy mà sao không giác ngộ?”

Người thầy lại đáp, “Ông ta không phải là Phật.”

Con người thường muốn được giải thích về mọi chuyện. Họ ngồi thiền với ý nghĩ rằng nếu cố gắng thì tất phải đạt được điều gì ngoạn mục. Họ mong đợi rất nhiều, nào muốn biết Phật là gì, giác ngộ là gì, giải thoát là gì, chuyện gì xảy ra khi ngồi thiền lâu. Rồi họ thất vọng khi điều mong đợi khác xa thực tế. Họ không hiểu rằng vì quá mong đợi nên mới có vấn đề.

Thông thường, muốn làm việc gì thật giỏi thì cứ chuyên cần học hỏi và tập luyện tất sẽ được. Tuy nhiên, áp dụng điểm này vào thiền thì thật là sai lầm và chẳng hiểu gì cả. Có người còn nghĩ rằng thiền sư là người đã nắm được nghệ thuật thiền.

Trong câu chuyện trên, người đặt câu hỏi cho rằng cứ cố gắng thiền một cách chăm chỉ thì sẽ chứng nghiệm được điều gì đặc biệt sâu sắc. Thì cũng như thói thường. Bằng không thì bỏ cuộc. Quả như thế, nhiều người đã bỏ thiền sau nhiều cố gắng vì không đi đến đâu. Tại sao? Bởi vì họ tin rằng đã làm gì thì “phải đi đến đâu.”

Thiền không phải để đi đến đâu, để thành Phật. Không thể được. Không có gì thành Phật cả. Một vị Phật chỉ là một người đã tỉnh thức và ý thức được Thực Tại. Nhìn được sự việc là “như thế”, Thực Tại là “như thế” thì là Phật. Ấy vậy nhưng con người vẫn bám víu vào khái niệm rằng cứ cố gắng thì sẽ được giác ngộ như Đức Phật. Sự thật là không được vì họ đã là Phật rồi thì còn gì để đạt nữa?

Phần đông thiên hạ học thiền để đạt một cái gì nhưng trên thực tế thiền là để loại bỏ cái gì. Ngay bây giờ mọi người đã có tất cả để hoàn toàn hiểu cuộc đời mà không còn phải hoang mang, sợ hãi, vọng tưởng, đau khổ. Nhưng họ vẫn cứ nghĩ là họ còn thiếu điều gì quan trọng lắm nhất là về vấn đề giác ngộ. Rồi họ còn nghĩ là nếu chịu khó thiền lâu một thời gian thì sẽ thành Phật.

Nhưng Thực Tại không phải như vậy. Một khi đã có một vật gì rồi thì còn cần gì phải đạt nó nữa? Giống như đang sống ở thành phố New York mà lại cứ muốn sang Hoa Kỳ. Thiền giả trong câu chuyện chỉ là một nhân vật giả tưởng. Người đặt câu hỏi cho rằng thiền giả thiếu thốn điều gì nên phải thiền để thành Phật. Nhưng không bao giờ có một người như vậy cả. Bất cứ ai cũng có khả năng thức tỉnh để chứng nghiệm bản chất của Thực Tại.

Câu chuyện thiền sau đây kể rằng có một người đến gập một thiền sư xin giúp giải thoát tâm của mình. Thiền sư hỏi: “Ai buộc tâm lại?” Người kia đáp: “Không ai buộc cả.”

“Vậy sao phải giải thoát?”

Con người có thói quen sống mà luôn luôn đi tìm cái gì. Nhưng tại sao lại phải đi tìm cái gì đã ở ngay trước mắt? Họ mất rất nhiều thời gian để suy nghĩ, xếp đặt, tách rời khỏi thực tại, rồi tưởng tượng mình thiếu cái gì và phải tìm cho ra cái đó để khỏa lấp khoảng trống.

Trừ phi nhận định được rằng đó là điều mình đang làm, không thì không thể thành Phật được vì Phật chỉ là một tư tưởng. Còn bị vướng mắc trong tư tưởng đó thì còn không thấy sự thật nằm ngay trong khoảng khắc hiện tại.

Phật là những kẻ đã thấy rõ họ sống trong ảo mộng. Họ không có một tài năng đặc biệt nào cả nhưng thấy rất rõ cái trò mà con người đang chơi, đang bị phỉnh lừa để chơi thì đúng hơn. Họ cũng thấy rõ rằng vì không nhận ra điều này nên chơi trò này chỉ đem lại phiền não cho con người.

Thiền là để hàng ngày người tập thiền thấy mình bị lừa, bị những tư tưởng về thực tại lôi cuốn, bị những ưa ghét, sợ hãi và thành kiến trói buộc dễ dàng như thế nào.

Tuy nhiên, con người đã ở đây rồi, đã là Phật rồi và cũng sẽ như thế mãi. Tiếc rằng họ không ý thức được điều đó nên cứ làm rắc rối thêm một vấn đề không đáng gì. Thiền không để tìm kiếm hay đạt cái gì, mà chỉ để nhận ra hoàn cảnh đích thực của con người, tức là họ không thiếu thốn gì cả mà phải đi tìm kiếm.

Tất cả chỉ là ý thức trong từng khoảng khắc một rằng những sự việc đang xảy ra như thế. Thế gian không nhất thiết phải đặc biệt như thế nào cả. Nó luôn luôn sôi nổi, có thật nhưng không thể đoán trước được. Chỉ cần nhìn thấy nó là như thế ở ngay đây.

(Xem tiếp PHẦN HAI)